W monografii Radical Entlightenment. Philosophy and the Making of Modernity poświęconej dziejom oświecenia brytyjski historyk Jonathan Irvine Israel sformułował nową tezę dotyczącą datowania, źródeł i charakteru tego okresu historii i przypisał filozofii Spinozy znaczącą rolę w sformułowaniu haseł oświecenia. Jego praca wywołała szereg kontrowersji i uwag krytycznych, dotyczących oceny faktów należących do obszaru historii idei. Artykuł przypomina o interpretacjach roli filozofii Spinozy i o jej wczesnej recepcji, kiedy filozof oddziaływał bezpośrednio. Wydarzenia polityczne w Niderlandach w okresie 1648–1677 oraz losy filozofii (...) Descartes’a są czynnikami wydatnie ingerującymi w kształtowanie się pierwotnej recepcji spinozyzmu i przesądzają na długo o losach tej filozofii. (shrink)

The subject of this study is the process of change which affected the teaching of philosophy in the secondary education system in the first phase of the Polish Enlightenment in the mid-18th century. Historians of science and philosophy have treated those changes as a spontaneous and uncritical attempt to include the problems of modem natural science seventeenth-century systems of philosophy, and ethical and social issues of the Enlightenment into the systematic exposition of Christian Aristotelianism, all despite the avowed opposition to (...) these modes of culture. Hence the contemporary so-called 'philosophia recentiorum' has usually been regarded as a form of eclecticism, that is as a form structurally and culturally inconsistent, transitory, incomplete and dependent. Emphasis has also been laid on the impact Ch. Wolff allegedly had on the first stage of the Polish Enlightenment, the impact then replaced by English and French influences. (shrink)

Although David Hume was one of the central figures of the eighteenth century, the answer to the question whether he can be considered as a representative figure of the age of Enlightenment, is not so obvious. To approach this question I shall analyze in this paper some of Hume’s Essays devoted to morality, politics and literature, which were widely read and discussed by his contemporaries and had a significant impact on the public opinion. The aim of this article is to (...) consider which content of Hume’s Essays is an expression of Enlightenment ideas. First I present main elements of Enlightenment thought, such as the idea of progress, the role of reason and experience and the critical attitude to religion. Secondly, focusing on the content of Hume’s Essays, I show that some features of his work are an expression of the main Enlightenment ideas. In the last part of my paper I discuss to which extent Hume can be considered as a representative figure of the Enlightenment. (shrink)

Cultural, social and religious diversity is one of the most valued and most valuable aspects of our contemporary, globalized world. Sometimes it even tends to be described as a gift and invitation to dialogue instead of conflict and confrontation, as numerous authors – Samuel P. Huntington, Mary Habeck, Paul Berman, Bruce Bawer and many other – would have us to believe. Especially dialogue among religions – Judaism, Buddhism, Christianity and Islam – is an object of peculiar interest, expectations and hopes. (...) Within the paper recent dialogic tendencies in cultures and societies are presented as one of the most important manifestations of humanism (both religious and a-religious), which is reconstructed in reference to social change, modernization, enlightenment, toleration and pluralism as phenomena analyzed and deliberated by Fracis Bacon on one hand and contemporary Macedonian philosopher and Muslim theologian, Ismail Bardhi, on the other. Is enlightenment without secularization possible? Does religious passion and zeal always lead to suspension, “overcoming”, elimination of reason? In the conclusion of the paper the significance of works by young Polish artist, Joanna Rajkowska, is being highlighted as an example of humanism and dialogism which struggle with recent waves of islamophobia in Europe. (shrink)

Artykuł przywołuje poglądy liderów polskiej myśli oświeceniowej na temat sprawiedliwości i równości. W dobie oświecenia dokonał się niewątpliwy awans tej problematyki, co wyrażało się nie tylko w wydatnym wzroście ilościowym wypowiedzi na temat sprawiedliwości, a zwłaszcza równości, ale także w ujawnianiu bogactwa konstytuujących je zagadnień oraz w merytorycznej dojrzałości ich interpretacji i analiz. Przegląd poglądów na ww. zagadnienia zaczynamy od wypowiedzi Stanisława Leszczyńskiego, w których pojawiły się idee prooświeceniowe, następnie przedstawiamy poglądy przedstawicieli philosophiae recentiorum: Stanisława H. Konarskiego, Antoniego Wiśniewskiego, Józefa (...) K. Skrzetuskiego, z kolei dojrzałą fazę myśli oświeceniowej reprezentują tu jej liderzy: Stanisław Popławski, Franciszek S. Jezierski, Hugo Kołłątaj, Hieronim Stroynowski (Strojnowski), Stanisław W. Staszic. Przedstawiony zestaw poglądów wymienionych wyżej myślicieli na temat sprawiedliwości i równości wymownie zaświadcza o tym, że problematyka ta budziła żywe zainteresowanie ówczesnych elit intelektualnych, które wypowiadały się na ich temat z dużą kompetencją, zaangażowaniem i znawstwem, co w konsekwencji sprawiło, że ich znaczenie znacznie wybiegało poza epokę,która je zrodziła. (shrink)

Nietzsche filozofuje przy pomocy fikcyjnych postaci, aby naświetlić kontestacje problemów z różnych pozycji. To sprawia, że trudno przypisać mu jednoznaczne stwierdzenia, zwłaszcza jeśli chodzi o jego stanowisko wobec oświecenia. W niniejszym artykule autor stara się wykazać, na podstawie figury Nietzschego jako „wolnego ducha”, że ten rzekomy przedstawiciel oświecenia nie wydajesię bynajmniej konsekwentnie pozytywny, lecz jest krytycznie oceniany z różnych perspektyw, także przy bliższym poznaniu okazuje się bohaterem ogólnego samooszustwa, uwikłanym w iluzje.

In lieu of an abstract, here is a brief excerpt of the content:Journal of the History of Ideas 61.1 (2000) 133-152 [Access article in PDF] Benjamin Franklin in Jewish Eastern Europe: Cultural Appropriation in the Age of the Enlightenment Nancy Sinkoff * Figures In 1808 an anonymous Hebrew chapbook detailing a behaviorist guide to moral education and self-improvement appeared in Lemberg, Austrian Galicia. Composed by Mendel Lefin of Satanów, an enlightened Polish Jew (maskil in the Hebrew terminology of the period), (...) Moral Accounting (Sefer Heshbon ha-Nefesh) was a crucial weapon in Lefin's lifelong literary war against Hasidism, the new Jewish pietistic movement which had captured the hearts and souls of much of eighteenth-century Polish Jewry. 1 The core of Moral Accounting was a boxed grid, seven lines by thirteen, which correlated, respectively, to the days of the week and to thirteen virtues in need of improvement. The grid was to be used daily throughout a thirteen-week cycle which repeated four times during the course of a year. Addressing a traditionally-educated Jewish audience, Mendel Lefin did not disclose the gentile source of the method of moral self-reform, but he did acknowledge that it was not his innovation: "Several years ago a new method was revealed, and it is [such] a wonderful invention for this [kind] of [moral] education that it seems that its renown will spread as quickly, if God desires it, as that of the invention of printing which brought light to the world." 2 [End Page 133] The creator of this "wonderful invention" was none other than Benjamin Franklin, whose "Rules of Conduct" first appeared in 1791 in the second part of his English Autobiography. 3There has been a noticeable interest recently among historians of the Jewish Enlightenment (Haskalah) to map carefully, region by region, the nuances and varieties of the Jewish encounter with modernity. 4 Nonetheless, Haskalah scholars have generally regarded Mendel Lefin's use of Franklin's technique as a confirmation of their view that the impetus for the Haskalah among East European Jewry lay in its exposure to the West in general and to the Berlin Haskalah's Western orientation in particular. 5 They have viewed Moral Accounting as merely a translation of yet another text of the European and American Enlightenments into Hebrew, and they have paid little attention to the Polish context and orientation of Lefin's work. 6 Implicit in this view, too, was the problematic assumption that translation of a text is an uncritical, acquiescent act. Mendel Lefin's wholesale adoption of Franklin's "Rules of Conduct," implied, first, a static, unidirectional influence of a Western text on an East European and, second, that Franklin's work itself had a fixed, absolute meaning which Lefin simply appended to his Hebrew book. Yet the appearance of the "Rules of Conduct" in Hebrew and [End Page 134] Lefin's use of other Western and non-Jewish texts were anything but mechanical. 7Not only Lefin's Jewishness but his Polish origins and Polish orientation make the assumption of passivity particularly acute. Effaced from the map of Europe at the end of the eighteenth century, Poland's history has not been integrated into general historical treatments of the Enlightenment. 8 Just as studies of the Jewish Enlightenment describe a trajectory from Berlin to Austrian Galician to Russia, so do general interpretations of the European Enlightenment draw a line from Germany and France to Russia, bypassing Poland. For example, in Roy Porter and Mikulás Teich's important book, The Enlightenment in National Context, Poland is nowhere to be found. 9 Yet Poland, too, had an Enlightenment (Oswiecenie), beginning in the mid-eighteenth century, which was stimulated by many of the same forces that spurred change in the West: the desire to reform antiquated political systems, to liberate education from religious dogma, and to create a rational state apparatus. In Poland the Enlightenment had its own national coloring; it was sponsored not by a rising bourgeois class but by royal and noble circles (and thus lacked the social critique of the Enlightenment in the... (shrink)

Oświecenia nie byłoby bez zwrotu w stronę rozumu, a ten nie jest żadną ideą, lecz własnością nader pospolitą – już sto lat wcześniej René Descartes powiadał, że nikt nie uskarża się na jego brak. Osiemnastowieczni filozofowie bodajże po raz pierwszy problematyzują owo nikt, pytając o rozum dzieci, „dzikich”, sawantów, geniuszy, wynalazców, szaleńców, ba – kobiet (dziewczynek, dziewcząt), aktualnych i przyszłych matek „rodu ludzkiego”, a nie tylko o „rozum ludzki”. Ma on zresztą wiele postaci – common sense, zdrowy rozum (rozsądek), „chłopski (...) rozum”, rozum praktyczny, czysty, spekulatywny itd., a także granicę, którą jest utrata rozumu lub zmysłów. Zawsze jednak objawia się wśród ludzi, pośród ludzkich spraw, bez względu na to, czy aktualnie należymy do jakiejś wspólnoty, czy – jak w pewnym momencie Robinson Crusoe albo Denis Diderot – zostaliśmy z niej czasowo wyłączeni. Epoka rozumu, jak zwykło się w skrócie charakteryzować „optymistyczne” Oświecenie, dostrzegała i eksponowała jego faktyczność i jednostkowość – rozum jest zawsze i tylko czyjąśdyspozycją – nie tracąc przy tym z oczu innej jego niezbywalnej cechy: powszechności. Wszystko może nas dzielić – pochodzenie, język, religia, płeć, zamożność, zdrowie, wykształcenie czy upodobania, lecz taki sam i ten sam jest mój i twój rozum. Tom prezentuje wyniki badań nad filozofią Oświecenia prowadzonych w wielu ośrodkach naukowych w kraju. Tym, co łączy wszystkie pomieszczone w nim teksty, jest zwrócenie uwagi na oświeceniowe rozumienie społecznej natury człowieka. Autorzy przedstawiają jej różne aspekty: od funkcjonowania instytucji służących prowadzeniu i upowszechnianiu badań naukowych, przez osiemnastowieczne projekty edukacyjne, kształtowanie się ówczesnych gustów estetycznych i znaczenie przykładane do języków narodowych, aż po społeczny wymiar medycyny. Prace te nie tylko ukazują, jak bardzo złożony jest obraz Oświecenia, ale też przypominają, że depozytariuszami opiewanego w tej epoce rozumu jesteśmy my – poszczególni ludzie, a jego funkcjonowanie wymaga istnienia rozmaitych łączących nas więzi. (shrink)

Książka ta jest poświęcona analizie filozofii politycznej Johna Deweya osadzonej w kontekście kryzysu liberalizmu po pierwszej wojnie światowej. Jedną z dróg wyjścia z impasu, w jakim znalazła się myśl liberalna, był radykalny liberalizm reprezentowany przez takich intelektualistów, jak John Dewey, Bertrand Russell, Karl Polanyi i Karl Mannheim. Wymienieni myśliciele upatrywali szans na odrodzenie liberalizmu w odrzuceniu koncepcji wolnorynkowych i dialogu z myślą socjalistyczną. W pracy przedstawiono zręby ideologii radykalnego liberalizmu oraz stosunek lewicowych liberałów do innych ideologii, w szczególności zaś do (...) liberalizmu ekonomicznego i rewolucyjnego marksizmu. Osobny rozdział pracy poświęcony jest refleksji Johna Deweya na temat demokracji, która należy do najoryginalniejszych osiągnięć amerykańskiego filozofa. Przedstawiona interpretacja uwypukla związki myśli Johna Deweya z radykalizmem Nowej Lewicy oraz twórczością takich teoretyków, jak C. W. Mills Axell Honneth czy James Bohman. Drugim ważnym obszarem podejmowanych w pracy rozważań jest rekonstrukcja Deweyowskiej koncepcji myślenia jako rozwiązywania problemów. Pragmatyzm utrzymuje, że możliwe jest znalezienie mniej lub bardziej obiektywnych odpowiedzi na pytanie, co należy robić w danej problematycznej sytuacji. „Pragmatyczne oświecenie”, by posłużyć się terminem Hilarego Putnama, wyrzeka się oświeceniowego uniwersalizmu, ale nie rezygnuje całkowicie z roszczeń do obiektywności w dziedzinie rozstrzygnięć moralnych i politycznych. (shrink)

The aim of the article is to demonstrate that the contact between European philosophy and Chinese culture in the 17 th and 18 th centuries had an influence on the emergence and development of secularism, which became a distinctive feature of the Western Enlightenment. In the first part, I examine in what way knowledge of the history of China and the Confucian ethics contested the Biblical chronology and undermined faith as a prerequisite for morality. Subsequently, I analyze the attempts to (...) refute these allegations, reinterpreting Confucianism as crypto-monotheism. In the third part, I will show how the debate on Chinese culture has contributed to the birth of the secular philosophy of history, which put an end to the Enlightenment Sinophilia. In conclusion, I will present the main limitations of the thesis about the influence of Chinese thought on the birth of secularism. (shrink)

Tak zwany spór o panteizm był istotnym wydarzeniem filozoficznym w niemieckim krajobrazie intelektualnym dwóch ostatnich dekad XVIII wieku, który spowodował jednocześnie odrodzenie zainteresowania Spinozą w Niemczech. Istnieje ogromna literatura dotycząca tego sporu z perspektywy zarówno filozoficznej, jak i czysto historiograficznej, jednakże pomimo intensywnie dyskutowanej tetralogii Jonathana I. Israela na temat historii oświecenia, wciąż brakuje nowej, szerszej debaty wokół relacji sporu o panteizm do globalnej dynamiki późnego oświecenia i jego wewnętrznych napięć. W artykule omawiane są kluczowe idee sformułowane przez Herdera, Goethego, (...) Fichtego, Kanta, Schleiermachera i Novalisa jako odpowiedzi na 'wyzwanie panteistyczne', które w formie prowokacji przedstawił Jacobi, a następnie pokazane jest, w jaki sposób ujawniają one pewne zasadnicze ideologiczne napięcia typowe dla nowoczesności. Wskazane są dwie podstawowe osie jako środki ciężkości całego sporu: oś transcendencji/immanencji oraz oś autonomii/heteronomii. Twierdzi się, że historyczny fenomen 'panteizmu' nie powinien być a priori wiązany z pewnym konkretnym emancypacyjnym potencjałem, lecz raczej potraktowany jako rodzaj 'soczewki' albo 'narzędzia sondującego' słabe punkty oświecenia i jego zaniedbane problemy, które w wielu przypadkach zostały wykorzystane przez kontroświeceniową reakcję. Podkreśla się jednak, że panteizm jako idea odegrał fundamentalną rolę w szybkim procesie de-eschatologizacji i jednocześnie jest znaczącym symptomem politycznej reorientacji w obrębie nowoczesności w sposób, który jednak nie ma nic wspólnego z tak zwaną klasyczną 'tezą o sekularyzacji' Löwitha, Schmitta czy Taubesa. (shrink)

Wiek osiemnasty – wiek rozumności, wyzwalania umysłu z błędów, doskonalenia i rozwoju ludzkości – często uważa się także za szczególnie istotny czas postępowej dyskusji o kobiecie, jej roli społecznej, czas torujący drogę do jej instytucjonalnej edukacji i w konsekwencji emancypacji. Analizując treści prac znaczących myślicieli Oświecenia, należy jednak dojść do wniosku, że Kantowskie słowa wskazujące jako ideę przewodnią Oświecenia: „Odważ się posługiwać własnym rozumem!”, nie odnoszą się do kobiety. Podmiotem myślenia filozoficznego pozostaje mężczyzna, choć używany w dziełach filozoficznych tego okresu (...) z upodobaniem i konsekwencją termin „człowiek” może pozornie wskazywać na ogólne zainteresowanie obiema płciami i równe traktowanie mężczyzn i kobiet. Kobiety nadal postrzega się jako istoty niższe pod względem umysłowym. Umieszcza się je w pułapce małżeństwa rozumianego jako związek tworzący „jedną osobę moralną”, czy też „jedną osobę duchową”. Zmiany w edukacji kobiet, choć w dobie Oświecenia się dokonały, nadal polegają na kontroli wiedzy im przekazywanej, a nadto wiedzy ukierunkowanej na uformowanie określonych cech związanych z rolą żony i matki. Wskazane zagadnienia w artykule są rozważane na przykładzie trzech myślicieli Oświecenia: J.-J. Rousseau, I. Kanta oraz H. Kołłątaja. (shrink)

Niniejszy artykuł stawia sobie za cel udzie lenie odpowiedzi na pytanie, jak przedstawia się zagadnienie postępu oraz końca historii w myśli Kanta i tzw. filozofii postępu. Usiłuje to uczynić z punktu widzenia myśli Piepera – najbardziej uznanego filozofa nurtu realistycznego w XX wieku w Niemczech. Podstawową literaturą tych analiz stały się jego dwie najważniejsze pozycje: U¨ ber das Ende der Zeit i Hoffnung und Geschichte. Ważne uzupeł nienia stanowią informacje pochodzące od prof. Bertholda Walda, najwybitniejszego ucznia Pie pera i zarazem (...) kontynuatora jego myśli. Autor zaczerpnął je z licznych rozmów i konsultacji przeprowadzonych w 2005 i 2006 r. Pozwalają one sądzić, że wiernie odczytał on spojrzenie myśliciela z Mu¨nster. Autor odwołał się również do rozpraw Kanta z zakresu filozofii dziejów: Der Streit der Fakulta¨ten, Das Ende aller Dinge. Wychodząc więc z tej perspektywy i od takich danych, autor artykułu wskazuje na elementy wspólne występujące u powyższych myślicieli w spojrzeniu na problem postępu oraz końca historii. Należy do nich m.in. wiara w ciągły postęp ludzkości, przeświadczenie o pomyślnym kresie historii, możliwości zbudowania Miasta Bożego na ziemi, spełnienia siebie i swego przeznaczenia wewnątrz historii za sprawą działania człowieka, a nie Boga. Owszem, brzmi to dziś niewiarygodnie, ale oświecenie, którego wyrazicielem była myśl wymienionych filozofów, obwieszczało tak bardzo obiecujące oblicze postępu, że zapewnić on miał realizację siebie i wszystkich swych żądań oraz oczekiwań. W artykule tym wskazuje się iluzje w ten sposób rozumianego postępu, biegu dziejów i jego końca. Idea postępu oraz rozwoju historycznego ma teologiczne źródło, a okazuje się nim pozaczasowy koniec, czyli idea Nowego Nieba i Nowej Ziemi. Zarówno Kant, jak i myśliciele postępu przejmują tę ostatnią ideę od chrześcijaństwa, nie uwzględniając jej treści. Innymi słowy, kreś- ląc wizje postępu, dziejów i ich końca posługują się pojęciami teologicznymi w ich nieteologicznym znaczeniu, czyli sekularyzują je. W artykule ukazana zostanie również pewna odmienność, zachodząca pomiędzy ujęciem filozofii postępu a myślą Kanta jako bardziej realistyczną, bliższą chrześcijaństwu. Podczas gdy Hegel, Fichte, Go¨res, Novalis nie liczą się z możliwością wewnętrzczasowego złego końca dziejów, o jakim mówi Apokalipsa, Kant nie wyklucza słuszności interpretacji chrześcijańskiej. Podstawowy zarzut Piepera względem koncepcji Kanta i filozofii postępu dotyczy złudnego i rodzącego rozpacz przeświadczenia, że podmiotem historii jest wy- łącznie człowiek. W artykule wskazuje się na właściwą postawę w obliczu wewnątrzczasowego złego końca dziejów w postaci katastrofy, czy na nadzieję. Katastrofa bowiem poprzedza pozaczasowy koniec – Nowe Niebo i Nową Ziemię. (shrink)