W artykule przeanalizowano historyczne okoliczności narodzin i rozwoju logicznego empiryzmu. Jego główne założenia przedstawiono na tle stanowisk krytycznych, wobec tego nurtu. Podstawowym wnioskiem, jaki można wyciągnąć z przedstawionej a artykule analizy jest teza, że nurt ten nie powinien być rozpatrywany, jako tradycyjnie pojmowana szkoła filozoficzna. Ujmowanie go w ten sposób było podstawową przyczyną ahistoryczności jego dotychczasowej krytyki. Bliższe prawdzie jest stwierdzenie, że logiczny empiryzm, ukształtowany w określonych realiach historycznych, jest specyficzną postawą naukową czy też zbiorem postulatów metodologicznych, ukształtowanych (...) w obliczu kryzysu głównych dziedzin życia publicznego lat 20 i 30 XX wieku. (shrink)

The aim of the article is to analyze the situation of contemporary logic with reference to the issue concerning connections between the pluralism of logical systems and relativism in logic. Accordingly, I seek answers to the following questions: Can the plurality of logic, more specifically, a large number and variety of systems constructed by logicians, be justified in a rational way? Does pluralism in logic imply the thesis of relativism? Is logical relativism in the contemporary philosophy of logic just a (...) superstition or is it a duly substantiated view? (shrink)

Jednym z głównych pytań w filozofii logiki jest to, czy jest jedna, czy wiele logik. Pytanie to doczekało się różnych odpowiedzi, które formułują opozycyjne stanowiska: monizm logiczny contra pluralizm logiczny. Za reprezentatywnego przedstawiciela monizmu uznawany jest Willard Van Orman Quine, a pluralizmu — Susan Haack. Oba te stanowiska są kontynuowane współcześnie: monizm (m.in. Michael Dummett, Graham Priest, Timothy Williamson) oraz pluralizm (m.in. Jc Beall i Greg Restall, Johan van Benthem, Ottavio Bueno i Scott Shalkovski, Stewart Shapiro i Roy (...) Cook). Monizm jest znacznie mniej preferowany niż pluralizm. W artykule wskazano na źródła pluralizmu w logice (m.in. wieloznaczność spójników języka naturalnego, prawdy i wynikania) oraz przywołano argumentacje wybranych przedstawicieli tego stanowiska. (shrink)

WHAT IS LOGICAL PLURALISM? (J.C. BEALL’S AND GREG RESTALL’S STANDPOINT) S u m m a r y C. Beall and Greg Restall are advocates of a comprehensive pluralist approach to logic, which they call Logical Pluralism (LP). According to LP, there is not one correct logic, but many equally acceptable logical systems. The authors share Tarski’s conviction and follow the mainstream in thinking about logic as the discipline that investigates the notion of logical consequence. LP is the pluralism about logical (...) consequence – a pluralist maintains that there is more than one relation of logical consequence. According to LP, classical, intuitionistic and relevant logics are not rivals, but they all are equally correct, they all count as genuine logics. The purpose of this paper is to present some remarks concerning J.C. Beall’s and Greg Restall’s exposition of LP. At the beginning, the definition of the relation of logical consequence, which is central to their proposal, is shown. According to Beall and Restall, argument is valid if, and only if, in every case when the premisses are true, then the conclusion is, too. They argue that by considering different types of cases the logical pluralist obtains different logics. The paper—apart from presenting LP—also gives a critical discussion of this approach. It seems, that the thesis of LP is far from being clear. It is even unclear what exactly LP is and where is stops. It is unclear what “equally good”, “equally correct”, “equally true” mean. It is not clear, how to explain, in scope of logic, that the system of logic, is a model of real logical connections. (shrink)

Celem artykułu jest analiza Józefa M. Bocheńskiego zabobonów występujących w logice w odniesieniu do żywo współcześnie dyskutowanej w filozofii logiki problematyki pluralizmu logicznego. Koncentruję się na jednym zabobonie, nazwanym hasłowo „relatywizm w logice”, który pojawił się w związku z powstaniem nieklasycznych rachunków logicznych. Rozważam problem, czy pluralizm w logice, rozumiany jako współistnienie wielu (nieskończenie wielu) systemów logicznych, przekreślajedność logiki i sprzeciwia się jej normatywnemu charakterowi oraz czy z tego faktu można wyprowadzić wniosek o relatywizmie w logice.

Opisywana w Rozważaniach dotyczących rozumu ludzkiego Johna Locke’a (1634–1704) rozumność wznosi się od indywidualnych doświadczeń do rozumu pojmowanego nie tylko jako predyspozycja pojedynczych ludzi, ale jako wyznacznik ludzkiej natury, gwarantujący obiektywność wiedzy, bezstronność kodeksów moralnych, wyznaczone rozumem granice tego, co można wiedzieć w kwestiach religijnych. Różnica pomiędzy rozumnością a bezrozumnością okazuje się jednak nieostra. Rozumność jest stopniowalna, a jej obrzeża zamieszkują nie tylko dzieci, których rozum ma się dopiero rozwinąć, ale także idioci, szaleńcy i dzicy. Przedmiotem niniejszej monografii jest analiza (...) przedstawionej przez Locke’a historii ludzkiego rozumu, jego wyłanianie się, rozkwit i spełnienie w powszechnie dostępnej wiedzy oraz w kwestiach praktycznych – doktrynie politycznej, etyce i religii. (shrink)

The paper begins with a characterization of thought experiments, followed by a general outline of contemporary debates in the field. The discussion reveals that the most significant controversy involved is the dispute over the epistemic status of thought experiments between empiricists, Platonists, and the proponents of mental models. After a critical analysis of these approaches, a new theoretical framework proposed by Paul Bartha is introduced. It is suggested that Bartha’s approach, which appeals to a theory of analogy, offers new insights (...) into the structure of thought experiments. The paper concludes with general remarks on the state of the art in the field. (shrink)

Od radykalnego przekładu do radykalnej interpretacji – Quine, Davidson i coś jeszcze Ponad trzydzieści lat począwszy od roku 1970 filozofia Willarda Van Ormana Quine'a i Donalda Davidsona stanowiła dominujący nurt w teorii interpretacji, epistemologii i ontologii. Rekonstruując i analizując tę tradycję w pierwszym kroku zarysowuję zwrot Quine'a od teorii znaczenia ku teorii przekładu. Jest to jednocześnie zwrot w stronę naturalizacji epistemologii, post-empiryzmu w teorii znaczenia i radykalnego przekładu oraz jego teorii bazowej. Post-empiryzm w teorii znaczenia głosi, że przekonania i (...) inne postawy propozycjonalne są nierozerwalnie połączone ze znaczeniem. Epistemologia znaturalizowana twierdzi natomiast, że owo połączenie pęka, jeśli wprowadzi się koncepcję znaczenia jako bodźca. Jednak, jak będę argumentował kolejnym kroku, znaczenie jako bodziec nie wyjaśnia epistemicznych warunków radykalnego przekładu. Następnie, po analizie koncepcji radykalnego przekładu Quine'a przejdę do koncepcji radykalnej interpretacji Davidsona. Przeprowadzę analizę przebudowy modelu radyklanego przekładu na model radykalnej interpretacji, przy jednoczesnym odrzuceniu jego teorii bazowe. W koncepcji Davidsona szczególnie interesujące jest to, czy teoria znaczenia oparta na warunkach prawdziwości oraz zastosowanie zasady życzliwości jako warunków każdej interpretacji mogą załatać epistemiczną przepaść. Zostanie tu wykazane, że wypowiedzi nadawcy nie mogą być rozumiane przez zastosowanie zasady życzliwości jako ogólnego warunku radykalnej interpretacji. Na końcu swoich rozważań zaproponuję alternatywne ramy dla modelu radykalnej interpretacji. (shrink)

Wittgenstein introduced his claim about colour incompatibility originally in the Tractatus Logico-Philosophicus , where he stated that there could be only one colour in one place and time. It is commonly believed that Wittgenstein abandoned his conception of logical atomism when he realized the consequences of this claim. The aim of this article is to provide an interpretation of the colour incompatibility claim in terms of Wittgenstein’s phenomenology. I will focus on two works of great significance for the claim: Some (...) Remarks on Logical Form and Philosophical Remarks . These two works were written between 1929 and 1930, which is the beginning of the “middle period” in Wittgenstein’s philosophy. I will focus not only on Wittgenstein’s formulation of the colour incompatibility claim, but also on how this claim was justified. The explanation of Wittgenstein’s justification of this claim will help to understand his phenomenology and theory of philosophical grammar. (shrink)

Książka ta ukazała się jedyny raz w 1965 roku w Państwowym Wydawnictwie Naukowym. Z tamtego opracowania za uprzejmą zgodą PWN korzystamy, za co Wydawnictwu dziękujemy. Inicjatywa wznowienia Filozofii na rozdrożu w Wydawnictwie Naukowym Uniwersytetu Mikołaja Kopernika wiąże się nie tylko z obowiązkiem troski o dziedzictwo intelektualne założyciela toruńskiej filozofii, ale także z przekonaniem o ciągłej aktualności jego myśli tworczej oraz zdolności porządkowania i inspirowania myślenia filozoficznego młodszych badaczy. To, co ceni się od dziesięcioleci w pracach Tadeusza Czeżowskiego, to przecież niezwykła (...) zwięzłość i logika wykładu fundamentalnych problemow filozoficznych. Jego filozofia koresponduje - jak się przekonujemy - z głownymi nurtami i pomysłami filozofii XX wieku, wyrastając jednak ze źrodeł charakterystycznych dla Szkoły Lwowsko-Warszawskiej, ktorej był wybitnym przedstawicielem. Wznawiamy więc książkę podsumowującą przemyślenia filozoficzne jej Autora, ktora w znacznej mierze i przede wszystkim jest - jak sugeruje jej tytuł - pracą o charakterze metafilozoficznym. Taki charakter ma zwłaszcza filozofia i metodologia nauki, a także koncepcja etyki naukowej. Czeżowski traktował przedmiot filozofii szeroko i w tym sensie widział w niej zespoł nauk filozoficznych, zaliczając do nich metafizykę, epistemologię, psychologię, etykę, estetykę, logikę i historię filozofii. Jakkolwiek dziedzinami tymi zajmował się z nierownym zaangażowaniem, łączył podejście merytoryczne, w aspekcie historycznym i empirycznym, z podejściem formalnym, kładąc nacisk na logiczny charakter struktur i procedur naukowego badania przedmiotu. Jan Woleński określił kiedyś Czeżowskiego koncepcję nauki jako „skrajnie logiczną", i idą śadem tej oceny, moża powiedzieć ż jest on typowym przedstawicielem polskiej filozofii logicznej. Z drugiej strony, nawiąująe do Franza Brentana, szerokie traktowanie dośiadczenia, rozciąająe je na sferęetyki i estetyki, wyrożia polskiego filozofa na tle skrajnie antymetafizycznych i antyaksjologicznych zwolennikow empiryzmu logicznego z kręu Koł Wiedeńkiego. MetodologicznąotwartośćCzeżwskiego na problemy egzystencjalno-moralne ceniono szczegolnie w nurcie etycznym i metodologicznym Lubelskiej Szkoł Filozoficznej. Wiele wybitnych umysłw wyrażł swąwdzięznośćintelektualnądla tekstow filozoficznych Tadeusza Czeżwskiego i moża miećuzasadnionąnadzieję ż nie sąoni ostatnimi. Do tych należątakż inicjatorzy wznowienia tej książi w 120. rocznicęurodzin jej Autora. Włodzimierz Tyburski, Ryszard Wiśniewski. (shrink)

Filozofia analityczna po logicyzmie Fregego i atomizmie logicznym Russella odziedziczyła szereg założeń związanych z istnieniem rodzajowej dziedziny bytów indywidualnych, których tożsamość i elementarne określenia już mamy zdefiniowane. Te „indywidua” istnieją tylko w idealnych „światach możliwych” i nie są niczym innym jak zbiorami posiadającymi strukturę bądź czystymi zbiorami matematycznymi. W przeciwieństwie do takich czysto abstrakcyjnych modeli, Hegel analizuje rolę pojęciowych rozróżnień i odpowiednich brakujących inferencji w rzeczywistym świecie. Tutaj wszystkie obiekty są przestrzennie i czasowo skończone. Nawet jeśli rzeczywiste rzeczy poruszają się (...) zgodnie z pewnymi formami, są tylko momentami w całościowym procesie. Wszelako, formy te nie są przedmiotami bezpośredniej, empirycznej obserwacji, lecz zakładają udane i powtarzalne działania i akty mowy. W rezultacie żadna semantyka odnoszącej się do świata referencji nie może obyć się bez kategorii Heglowskich, które wykraczają daleko poza narzędzia opartej wyłącznie na relacjach logiki matematycznej. (shrink)

Rozwój logiki był możliwy dzięki stworzeniu języka formalnego, którego symbolika była ciągle doskonalona. Autor artykułu analizuje przyczyny dostarczania przez alfabet znaków (symboli) oznaczających elementy, na których dokonuje się operacji logicznych. W pierwszej części rozpatruje użycie symboli alfabetycznych. Alfabet (jako zbiór liter ) tworzy kod o charakterze fonetycznym. Wykorzystanie notacji alfabetycznej łączy się z defonetyzacją alfabetu. W drugiej części autor odwołuje się do dążeń Fregego, przekonanego, że język może być wyłącznie pismem. Jednak niepowodzenie w konstruowaniu grafów całkowicie adekwatnych do potrzeb arytmetyki (...) doprowadziło Fregego do odrzucenia idei "myśli czystej". Postawił on pytanie, czy zapis logiczny mógłby być łączony z innym źródłem poznania a priori, jakim jest intuicja geometryczna, przy czym grafy wykorzystujące intuicję przestrzeni musiałyby być degeometryzowane. W końcu autor stawia pytanie, czy wymagania dowodowe rozumowań w logice mogą obejść się bez tego aspektu zachowanego przez pismo alfabetyczne, jakim jest liniowość, czyli ciągłość łańcucha myśli. (shrink)

Na gruncie myśli współczesnej próbowano określić pojęcie wynikania logicznie poprawnego. Odsyła to do pojęcia form (logicznych) wypowiedzi logicznie prawdziwych, a więc do formuł tautologicznych. W dyskusji na ten temat jedno ze stanowisk ma charakter syntaktyczny i zewnętrzny (Frege, Russell), inna ma charakter semantyczny i wewnętrzny. Formuła tautologiczna to z definicji formuła prawdziwa dla wszystkich interpretacji liter schematycznych. Jak rozumieć pojęcie "wszystkie interpretacje”? Istnieje w tym względzie kilka propozycji; jedna z nich pochodzi od Tarskiego, inna od Hilberta i Ackermanna. Pokazując, dlaczego (...) te definicje są niewystarczające, autor traktuje problem jako otwarty. (shrink)

W projekcie badawczym, który w zamyśle będzie składał się z dwóch merytorycznie i logicznie powiązanych artykułów, formułujemy taki schemat pojęciowy, w którym adekwatna staje się charakterystyka struktur fraktalnych w kategoriach filozoficznej koncepcji emergencji. W pracy pierwszej przedstawiamy główne idee filozofii emergencji oraz dokonujemy prób uchwycenia w procesie generowania fraktali jednostek emergentnych. Pozostajemy jednak w obrębie klasycznego rozumienia badanej relacji. W pracy drugiej, na podstawie zademonstrowanych słabości ujęć klasycznych, jako niewystarczających w specyficznym kontekście badanych struktur matematycznych, pokazujemy, że dyskurs nad emergencją (...) w matematyce staje się sensowny i uprawniony w ugruntowanym w filozofii nauk formalnych quasi-empirycznym podejściu do niektórych zagadnień w matematyce. (shrink)

Recenzja książki Teresy Hołówki "Błędy, spory, argumenty".

Artykuł jest odpowiedzią na polemikę Stanisława Ruczaja z argumentem z Wcielenia, który został zaprezentowany w książce Ukrytość i Wcielenie. Teistyczna odpowiedź na argument Johna L. Schellenberga za nieistnieniem Boga. Ruczaj zarzuca tzw. obronie inkarnacyjnej, że nie rozważa ona możliwości, zgodnie z którą Bóg jest zarazem wcielony, jak i nieukryty. W niniejszym artykule koncentruję się na uzasadnieniu, dlaczego uważam, że jest możliwe, iż owa opcja jest dla Boga wykluczona. Według mnie istnieją racje przemawiające za tym, że jest ona (a) logicznie sprzeczna, (...) (b) niespójna z doskonałym moralnie charakterem Boga, (c) nie skutkowałaby wyeliminowaniem niewiary bez oporu we Wcielenie. (shrink)

Artykuł jest odpowiedzią na polemikę Stanisława Ruczaja z argumentem z Wcielenia, który został zaprezentowany w książce Ukrytość i Wcielenie. Teistyczna odpowiedź na argument Johna L. Schellenberga za nieistnieniem Boga. Ruczaj zarzuca tzw. obronie inkarnacyjnej, że nie rozważa ona możliwości, zgodnie z którą Bóg jest zarazem wcielony, jak i nieukryty. W niniejszym artykule koncentruję się na uzasadnieniu, dlaczego uważam, że jest możliwe, iż owa opcja jest dla Boga wykluczona. Według mnie istnieją racje przemawiające za tym, że jest ona (a) logicznie sprzeczna, (...) (b) niespójna z doskonałym moralnie charakterem Boga, (c) nie skutkowałaby wyeliminowaniem niewiary bez oporu we Wcielenie. (shrink)

Obalenie aksjomatu Fregego przez R. Suszko otwiera możliwość odróżnienia wartościowań logicznych od odwzorowań referencyjnych. Podążając tą drogą można wywnioskować, że każda logika, tzn. relacja inferencji spełniająca warunki Tarskiego, jest logicznie dwuwartościowa. Konstruując trójwartościową relację inferencji pokazujemy, że wprowadzenie pojęcia wielowartościowości logicznej jest nierozerwalnie związane z rewizją podstaw teorii konsekwencji logicznej.

Zwrot \"Mathesis Universalis\" (MU) oznacza projekt unifikacji całości wiedzy za pomocą metody matematycznej. Powstał on pod tą nazwą u progu nowożytności, a częściowo miał antycypacje w starożytności i średniowieczu. Głównymi jego rzecznikami byli Kartezjusz i Leibniz. Podejście Leibniza jest radykalnie formalistyczne, a przez to nadające sie do realizacji maszynowej, podczas gdy Kartezjusza - zdecydowanie antyformalistyczne. Artykuł koncentruje się na projekcie Leibniza jako tym, który ma kontynuację w nauce współczesnej. Zamysł, żeby narzędziem realizacji projektu była uniwersalna symbolika i rachunek logiczny (...) jest obecnie realizowany w odniesieniu do całości matematyki za pomocą środków, które jako pierwszy stworzył Gottlob Frege (1879). Istotny wkład ma Georg Cantor jako autor teorii mocy zbiorów, która wprowadza odróżnienie zbioru nieskończonego przeliczalnie od zbioru o mocy kontinuum. Umożliwia to dowód fundamentalnego dla współczesnej MU twierdzenia o istnieniu problemów nierozstrzygalnych w arytmetyce, co jest dziełem Kurta Gödla, oraz w logice. To drugie wykazał Alan Turing, dowodząc, że zbiór realizowalnych przez maszynę programów do dokonywania obliczeń, czyli do rozstrzygania problemu, jaka jest wartość określonej funkcji, jest tylko przeliczalny, podczas gdy zbiór problemów do rozstrzygnięcia ma moc kontinuum; stąd wynika, że pewne problemy są nierozstrzygalne w sposób formalny czyli maszynowy, co z kolei implikuje nierozstzygalność logiki. Analogiczny wynik Gödla ma ważne dopełnienie w jego twierdzeniu, że ograniczenia rozstrzygalności są tylko względne (w stosunku do określonego systemu formalnego) i mogą być przezwyciężane przez konstrukcję nowych pojęć pierwotnych, aksjomatów i metod postępowania badawczego. Rysuje się więc przed nauką możliwość nieustannego postępu. Takie dynamiczne ujęcie stanowi rys istotnie różniący współczesną postać MU od klasycznej, którą cechowała statyczność. (shrink)

Celem pracy jest analiza formalna pewnych ogólnych własności charakteryzujących wnioskowania. Autorzy twierdzą, że posiadanie tych własności jest warunkiem koniecznym, aby wnioskowanie było logicznie wartościowe. Wprowadzają aksjomatycznie pojęcie "uogólnionej operacji inferencji", które formalnie ujmuje wnioskowanie mające owe cechy. Następnie reprezentują uogólnioną operację inferencji przy użyciu relacji binarnych określonych na podzbiorach języka. Podają również taką reprezentację dla logicznej operacji konsekwencji (każda logiczna operacja konsekwencji jest uogólnioną operacją inferencji).

Niektórzy filozofowie twierdzą, że można kogoś skrzywdzić albo wyświadczyć mu dobrodziejstwo, powołując go do istnienia. Twierdzenie to opiera się na założeniu, że możliwe jest porównanie aktualnego poziomu dobrostanu osoby z poziomem dobrostanu, jaki osoba ta miałaby, gdyby nigdy nie zaistniała. Celem tej pracy jest zbadanie, czy możliwe jest dokonanie takiej porównawczej oceny w sensowny, logiczny i metafizycznie niewadliwy sposób. Analizuję argumenty sformułowane przez Nilsa Holtuga i Melindę Roberts na rzecz tezy, że istnienie może być gorsze albo lepsze dla osoby (...) od nieistnienia. Zaczynam od przedyskutowania Holtugowskiej obrony, która odwołuje się do trzech klasycznych teorii dobrostanu: teorii stanów mentalnych, teorii preferencji oraz teorii listy obiektywnej. Formuję zarzuty przeciwko jego argumentacji, w tym „zarzut braku odniesienia”, „zarzut braku podmiotu wartości”, „zarzut nieporównywalności”, „zarzut zrównania bezwartościowości z wartością zerową” oraz „zarzut naruszenia logiki relacji”. Z analiz tych wyciągam wniosek, że nie można twierdzić, że ktoś ma się gorzej albo lepiej niż miałby się, gdyby nie został powołany do istnienia. Na koniec, krótko omawiam argumentację Holtuga odwołującą się do teorii preferencji w ujęciu obiektu preferencji. Sugeruję, że również ten sposób obrony tezy, że istnienie może być gorsze albo lepsze dla osoby od nieistnienia, nie jest przekonujący, ponieważ teoria preferencji w ujęciu obiektu preferencji nie jest dobrym kandydatem na teorię dobrostanu. (shrink)

Le Maitre de Claville należy do tradycji moralistycznej klasycyzmu francuskiego i stara się podołać niebagatelnemu zadaniu stworzenia portretu człowieka godnego, honnete homme’a. Usiłując zdefiniować pojęcie cnoty, odwołuje się do własnego smaku estetycznego, subiektywnych emocji radości, zachwytu i rozkoszy wynikających z obcowania z pięknem. Z dużą dowolnością wybiera to, co sam uważa za najdoskonalsze z antyku, Biblii i w najnowszych prądach myślowych swego czasu: m.in. racjonalizmu. Połączenie tych trzech elementow nie jest łatwe. W jego rozważaniach ujawnia się wysiłek moralisty starającego się (...) nadać swej koncepcji kształt logicznie uporządkowanej doktryny, z elementow swobodnie wybranych, nie zawsze ze sobą zgodnych. (shrink)

Czy Bóg jest dobry? Na marginesie książki Dariusza Łukasiewicza Opatrzność Boża, wolność, przypadek Podstawowym problemem książki Dariusza Łukasiewicza jest kwestia natury Boga, przede wszystkim pytanie, czy jest On bytem doskonale dobrym. Jeśli jest doskonale dobry, to powinien zawsze uczynić to, co w danych warunkach najlepsze lub – jeśli nie ma możliwości czynienia dobra – z dwu lub więcej alternatyw wybierze tę, która jest najmniej zła. W argumentacji rozwijanej w artykule staram się pokazać, że dobroci Boga nie da się wykazać ani (...) a priori, ani a posteriori. Argumenty a priori są niewystarczające, ponieważ z takich ontologicznych cech Boga, jak prostota, konieczność czy nieskończoność dobroć moralna nie wynika. Podobnie moralna dobroć nie wynika z wszechmocy ani wszechwiedzy. Raczej przeciwnie, wszechmoc oraz wszechwiedza mogą być przeszkodą w dobroci moralnej; skoro bowiem Bóg wie wszystko, co jest logicznie możliwe wiedzieć, a także może uczynić wszystko, co jest logicznie możliwe uczynić, to powinien nie tylko zło znać, lecz także móc je czynić. Argumenty a posteriori są niewystarczające z powodu ogromu zła obecnego w świecie; przykładem jest naturalne i nieuchronne zło obecne w przyrodzie, wynikające stąd, że jedne gatunki są pokarmem dla innych. Jeśli zatem Bóg rzeczywiście stworzył świat, to nie był wrażliwy na cierpienie istot, które powołał do istnienia, zwłaszcza, że w zamieszkiwanym przez nas świecie istnieje wiele zła. (shrink)

Krytyka tez zwartych w mojej książce Religia jako idolatria, przedstawiona w polemikach autorstwa Błażeja Gębury i Marcina Iwanickiego, jest zasadniczo nietrafna. Głównym powodem jest to, że Autorzy zarzutów nie przedstawili żadnego historycznego przykładu zjawiska religijnego niebędącego idolatrią. Odwołując się jedynie do przykładów logicznie możliwych, nie podali warunków, jakie musiałyby zostać spełnione, aby ów akt mógł zostać urzeczywistniony; tymczasem podstawowym z nich jest zmiana ontycznego i epistemicznego statusu człowieka jako istoty zdolnej bezpośrednio obcować z Bogiem. Również podane przez Polemistów bardziej szczegółowe (...) argumenty nie obalają tezy o nieuchronnej idolatryczności religii. Jeśli bowiem Bóg przyjmuje wszystkie akty czci, składane Mu w dziejach, to należy Go oskarżyć o łamanie elementarnych zasad moralnych, trudno bowiem zaakceptować krwawe ofiary składane Mu z ludzi i zwierząt. Z kolei „religia zero” jest niemożliwa do spełnienia; z jednej strony okazuje się fenomenem całkowicie prywatnym, z drugiej — oznacza poznanie Boga na sposób ludzki. Podobnie nieświadomy akt czci jest doznaniem estetycznym, a nie religijnym; teistyczna interpretacja tego aktu nosi znamiona przemocy symbolicznej, a także redukuje doświadczenia religijne do poczucia piękna. Nie ma też wątpliwości, że postulowany przez Polemistów dystans ontyczny jako konieczny warunek religii nieidolatrycznej w rzeczywistości ją uniemożliwia, ponieważ nawet Bóg nie jest w stanie objawić się nam takim, jaki jest, lecz musi się dostosować do naszych ograniczeń poznawczych; może się zatem objawić jedynie jako nie-Bóg. Z tego powodu każdy akt religijny jest nieuchronnie idolatryczny; nie oznacza to jednak nadużycia słowa „idolatria” do zjawisk religijnych, lecz właściwy opis ich natury. Mimo to nie należy całkowicie eliminować religii z życia społecznego; dopóki bowiem ludzie religijni nikogo nie krzywdzą i nie próbują narzucać swoich idoli innym osobom, mają prawo bez przeszkód w nie wierzyć, a nawet je czcić. (shrink)

Deleuze uważa, ze nie można pogodzić Hegla i Nietzschego. Hegel jest wedle niego abstrakcyjny, a Nietzsche - konkretny. Tymczasem pojęcia "konkret" i "abstrakcja" należą do ideologicznego arsenału konserwatyzmu. Rozpatruję nie tyle prawdziwość tezy Deleuza, co jej genealogię. Hegel i Nietzsche kontynuują oświeceniowe poszukiwania "człowieka konkretnego". "Człowiek konkretny" to wytwór drugiej fazy oświecenia (rodzaj "kompensacji" w znaczeniu Marquarda): przekształcenie parenetyki w filozofię historii i kultury (wzgl. społeczną). "Wielki bohater historii" i "nadczłowiek" są próbami ujęcia konkretu społeczno-historycznego. Rzut oka na strukturalną pozycję (...) kategorii Hegla w jego systemie oraz ideału Nietzschego w jego myśli (mediatyzacja a problem wątpliwej konkretności nadczłowieka) uprawdopodabnia następujący wniosek: Nadczłowiek stanowi abstrakcyjny projekt uchwycenia konkretu. Nie można ukryć trudności w ocenie stosunku Hegla i Nietzschego wobec konserwatyzmu romantycznego. Przyczyna leży m.in. w wykorzystaniu arsenału myśli konserwatywnej przy jednoczesnym jej przekształceniu. Stąd trudno orzec, czy "konserwatyzm romantyczny" zniesiony (Hegel) lub przekształcony w ekstatyczno-chiliastyczną filozofię przyszłości (Nietzsche) jest bardziej konserwatywny, czy raczej liberalny itp. Jeden przykład z "warsztatu filozofowania" obu myślicieli wykazuje swoiste odniesienie się do konkretu, a także problematyczność tego odniesienia. Co więcej, opozycja konkret-abstrakt przy zmieniającym się jej nacechowaniu ideologicznym obejmuje również "empiryzm transcendentalny" samego Deleuze'a, a także - jak się zdaje - sporą część filozofii kontynuującej Nietzschego w intencji sprzeciwienia się Heglowi i jego metanarracjom. Wieloznaczność problemu konkretu ukrywa to, że jest pseudoproblemem lub - w najlepszym wypadku - mylącym wyróżnikiem stanowiska filozoficznego. (shrink)

W artykule odnoszę się do wypowiedzi Anny Brożek, Marka Lechniaka i Jacka Wojtysiaka, sformułowanych w dyskusji nad monografią Pytania i odpowiedzi. Ujęcie teoriomnogościowe. Zawarte w artykule odpowiedzi są podzielone na merytoryczne i metodologiczne, odpowiednio do tego, czy sformułowane w tych wypowiedziach komentarze i propozycje ulepszeń odnoszą się do zaproponowanej w monografii koncepcji, czy do stosowanych w niej metod jej budowania. W uwagach merytorycznych odpowiadam na kwestie związane ze strukturą, rodzajami i traf-nością pytań. Argumentuję, że: zaproponowane w monografii schematy struktury pytań (...) są takim rozwinięciem tzw. schematu polskiego, które daje możliwość ukazania i usunięcia wieloznaczności dowolnych zdań pytajnych i opartych na nich pytań; choć ogólny schemat struktury jest wspólny dla wszystkich pytań, to przyjęte w monografii podziały pytań — a zwłaszcza na pytania do rozstrzygnięcia i pozostałe — są merytorycznie uzasadnione i logicznie poprawne; trafne są twierdzenia dotyczące związków między trafnością pytań a prawdziwością ich założeń, choć ogólne wnioskowanie od prawdziwości założeń do trafności pytań problemowych wymaga dodatkowego warunku. Uwagi metodologiczne dotyczą tzw. składnikowo-kombinatorycznej metody analizowania pytań, pojęcia tzw. uogólnionej negacji oraz oceny metod filozofowania widocznych w monografii na tle metody wzorcowej. Okazuję, że: stosowana w monografii metoda reprezentowania i analizowania zdań pytajnych daje narzędzie do wyróżniania wszystkich ich możliwych znaczeń, co w rekonstruowaniu sytuacji pytajnych zawęża analizy do pytań zgodnych z regułami języka, a z drugiej strony dopuszcza, że spośród ogółu możliwych są uwzględniane tylko pytania w danej sytuacji aktualne; negacja non, choć jest ostatecznie oparta na negacji przedzdaniowej, to jest jej uogólnieniem, ponieważ może być stosowana nie tylko do całej osnowy p pytania ”Czy p?”, lecz także do jej dowolnych członów, aż do pojedynczych składników, a przy tym jest równoważnie wymienna z negacją ~ w sytuacji negowania całej osnowy p; sposób filozofowania, który zastosowałem w monografii, jest zgodny z metodą łączącą analizowanie, parafrazowanie i aksjomatyzację, choć daleko mu zwłaszcza do wzorcowej aksjomatyzacji oraz wymaga uzupełnienia w zakresie tzw. teoretycznego „korpusu werbalnego”, tj. odniesień do innych koncepcji pytań i odpowiedzi. (shrink)

Odczytywanie filozoficznego przedsięwzięcia Locke’a przede wszystkim jako krytyki kartezjańskiego natywizmu przysłania zwykle napięcia, jakimi obciążona jest myśl Anglika, oraz skutkuje przemilczeniem sporej części stojących za nią motywów. Choć nie zamierzam w prezentowanym tekście całkowicie zerwać z tą popularną wykładnią, chciałbym zaproponować ujęcie wolne od właściwych jej uproszczeń. Dzięki temu możliwe będzie ukazanie złożoności stosunku filozofii Locke’a do podstawowych idei natywizmu, wydobycie sprzecznych interesów, które Locke chciałby dzięki swojej refleksji pogodzić, oraz zasygnalizowanie w zakończeniu znaczenia wypracowanych przez niego rozwiązań dla późniejszych (...) form antropologicznego dyskursu. (shrink)