Etycy nie poświęcali dotąd wiele uwagi niepewności, koncentrując się często na skrajnie wyidealizowanych hipotetycznych sytuacjach, w których zarówno kwestie empiryczne (np. stan świata, spektrum możliwych decyzji oraz ich konsekwencje, związki przyczynowe między zdarzeniami), jak i normatywne (np. treść norm, skale wartości) były jasno określone i znane podmiotowi. W poniższym artykule – który jest rezultatem projektu dotyczącego różnych typów decyzji w sytuacjach niepewności związanej z postępem w naukach i technologiach biomedycznych – przedstawię analizę sytuacji niepewności normatywnej, czyli takich, w których podmiot (...) musi podjąć decyzję, nie mając pewności co do tego, jaka norma postępowania jest właściwa, np. dlatego, że ma sprzeczne intuicje normatywne na temat dopuszczalności danej decyzji. Stanowisko, które określa się niekiedy mianem komparatywizmu, głosi, że w tego typu sytuacjach należy uwzględniać nie tylko stopnie przekonań podmiotu w kwestii różnych norm, ale także to, na ile możliwe decyzje warte są podjęcia wedle tych norm. Przedstawię tu analizę kilku przypadków niepewności normatywnej, a także charakterystyczny argument przeciwko dotychczasowym wersjom komparatywizmu, wskazujący, że nie uwzględniają one różnych nastawień do ryzyka w sytuacjach niepewności normatywnej, choć dopuszczają jednocześnie różne nastawienia do ryzyka w sytuacjach niepewności empirycznej. Pokażę też, że zasada ostrożności dotycząca statusu moralnego w upraszczający sposób przedstawia sytuacje niepewności normatywnej. (shrink)

Przemysł farmaceutyczny oferuje coraz to nowe leki, które mają przedłużać życie osób cierpiących na nieuleczalne choroby. Innowacyjne terapie są często w jakimś stopniu skuteczniejsze, ale też (w co najmniej takim samym stopniu) droższe. Upoważnieni decydenci reprezentujący społeczeństwo muszą zatem rozstrzygać, które z nich będą finansowane ze środków publicznych. Jednym z głównych kryteriów, na których podstawie podejmuje się takie decyzje, jest stosunek dodatkowych kosztów, związanych z nową terapią, do czerpanych z niej dodatkowych korzyści. Dodatkowe korzyści, wynikające z nowych leków dla (...) osób śmiertelnie chorych, wydają się jednak często niezbyt wielkie w porównaniu do ich zawrotnych dodatkowych kosztów. Rodzi się zatem wątpliwość, czy refundacja tych leków, do której opinia społeczna skądinąd na ogół się skłania, daje się pogodzić z równie powszechnie akceptowaną zasadą ekonomicznej efektywności. Pewną próbą uzgodnienia tych postaw byłoby przyjęcie, że z pozoru niewielkie korzyści, przysparzane osobom zbliżającym się do śmierci — jak marginalne zwiększenie długości ich życia lub nieznaczne podniesienie jego jakości — w rzeczywistości mają większą wartość, ponieważ życie tych osób trzeba cenić wyżej. W przedstawianym artykule zastanawiam się nad tym, czy ta koncepcja jest do utrzymania — czy wartość życia wzrasta wobec bliskiej śmierci. (shrink)

Znaczenie kolegiów jezuickich w rozwoju szkolnictwa na ziemiach Rzeczypospolitej, podobnie jak wkład członków Towarzystwa Jezusowego w postęp naukowy, tak polski jak i europejski pozostają bezsprzeczne. Warto wszak zwrócić uwagę na fakt propagowania przez jezuitów wiedzy na temat Dalekiego Wschodu, misji chrystianizacyjnych prowadzonych w Indiach, Chinach i Japonii, a także społeczne, kulturowe i polityczne konsekwencje działań podjętych przez nich w tym zakresie. Szczególne znaczenie ma tutaj działalność poszczególnych kolegiów, które kształcąc na dość wysokim poziomie, stawały się miejscem wzrastania powołań kapłańskich, a (...) co za tym idzie także powołań misyjnych. Relacje i listy z krajów Dalekiego Wschodu nie pozostały bez wpływu na decyzje podejmowane przez poszczególnych uczniów, którzy pragnęli wzorem jezuickich świętych i męczenników głosić Ewangelię wśród mieszkańców Indii, Chin oraz Japonii. Misje chrystianizacyjne, jak i dzieje oraz kultura krajów Dalekiego Wschodu interesowały wszak nie tylko uczniów kolegiów, ale o wiele szersze grono osób, chcących poszerzyć swoją wiedzą. Celom tym służyły polskie tłumaczenia autorów jezuickich, którzy w swoich dziełach opisywali Daleki Wschód. Ponadto wśród metod propagowania wiedzy niezwykle ważne miejsce zajmowały widowiska parateatralne i spektakle sceniczne, w których pojawiały się wątki orientalne. Zarówno one, jak i wspomniane działania translatorskie obejmowały swoim zasięgiem niezwykle szerokie grono osób, co w późniejszym czasie przełożyło się na znaczący wzrost zainteresowania Dalekim Wschodem, w konsekwencji zaś pojawieniem się mody na tzw. „chińszczyznę”. Celem niniejszego artykuł jest zatem prześledzenie wskazanych powyżej wątków, które – jak łatwo można zauważyć – pozostają w ciągu przyczynowo-skutkowym. W konsekwencji można zatem stwierdzić, że rola kolegiów jezuickich, jako ośrodków, z których wyszedł impuls propagowania wiedzy o krajach Dalekiego Wschodu wydaje się być niepodważalna. (shrink)

Pandemia Covid-19 poddała próbie poglądy bioetyków na temat alokacji ograniczonych zasobów opieki zdrowotnej. Rozważamy stanowiska zajmowane przez organizacje medyczne i krajowe rady etyki we Włoszech, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii, Niemczech i Szwecji. W kilku wypowiedziach tych organów pojęcie godności ludzkiej odgrywa kluczową rolę. Twierdzimy, że użycie tego pojęcia nie pomaga w debacie etycznej. Bronimy poglądu, że decyzje dotyczące alokacji ograniczonych zasobów powinny być podejmowane na podstawie zasady maksymalizacji korzyści netto dla dotkniętych nimi osób. Kończymy pytaniem, czy fakt, że w niektórych (...) regionach, po szczepieniu, które stały się powszechnie dostępne, niedobór łóżek szpitalnych był w dużej mierze spowodowany przez członków społeczności, którzy zdecydowali się nie szczepić przeciwko wirusowi wywołującemu Covid-19, powinien odgrywać rolę w przydzielanie zasobów niezaszczepionym osobom, które później zachorowały na ten wirus. (shrink)

Neuronauki dokonały znacznego postępu w rozumieniu wyższych czynności poznawczych, w tym procesów decyzyjnych. Brakuje jednak zarówno prostych modeli, które pozwolą wyobrazić sobie te procesy, jak i głębszej refleksji nad wpływem tych wyników na zrozumienie natury umysłu, rozproszenia obaw, że nie jesteśmy tylko automatami. Płodny punkt widzenia na kwestię reprezentacji mentalnych daje próba zrozumienia, w jaki sposób informacja reprezentowana jest przez mózgi, jak w przybliżony sposób opisać stany mózgu tak, by można je było zinterpretować jako reprezentacje mentalne odnoszące się do umysłu. (...) Czym jest w nas to, co podejmuje decyzje? Jest to kluczowa kwestia dla zrozumienia wielu zagadnień klasycznej filozofii, od wolnej woli i problemu ciała i umysłu poczynając. Chociaż iluzja homunkulusa jest silna można się od niej uwolnić. Analiza procesów podejmowania decyzji wymaga zrozumienia w jaki sposób zakodowane są w mózgu najprostsze pojęcia. Jedynie przez aproksymację fizycznych stanów mózgu, zawierających znacznie więcej informacji niż stany mentalne, możemy dokonać istotnego postępu w rozumieniu i opisie reprezentacji mentalnych, przydatnych nie tylko filozofom, ale też mających zastosowania w analizie języka naturalnego, kategoryzacji pojęć w psychologii i architekturach kognitywnych w sztucznej inteligencji. Ucieleśnienie jak i enaktywizm są dla rozwoju reprezentacji pojęć bardzo istotne ale nie wystarczające. Po analizie współczesnej wiedzy o reprezentacji pojęć w mózgu zaprezentowano podejście oparte o język układów dynamicznych, które oferuje dość prosty język, pozwalający zrozumieć zaskakujące, często nieracjonalne decyzje podejmowane przez ludzi. Dzięki symulacjom komputerowym można się spodziewać znacznego postępu w rozumieniu reprezentacji mentalnych i wyższych czynności poznawczych, w szczególności procesów podejmowania decyzji. (shrink)

Artykuł stawia pytanie o dopuszczalność handlu organami do przeszczepu: chodzi zatem o propozycję, która choć może robić wrażenie etycznie niedopuszczalnej, jest pomimo to coraz częściej wysuwana jako temat dyskusji w społeczeństwach zachodnich. Podstawowym powodem jest oczywiście rozbieżność między liczbą dawców i biorców. Artykuł odnosi się do różnych możliwych sposobów rozwiązania tego problemu, uznając przy tym, że pomysł komercjalizacji przeszczepów jest szczególnie prosty technicznie. Scharakteryzowane zostały trzy rodzaje argumentów etycznych w ogóle. Pierwszy z nich jest argumentem kategorycznym: podstawowe pojęcie, które określa (...) ten rodzaj argumentu, to pojęcie obowiązku moralnego. Drugi rodzaj argumentu można określić jako immanentny; w tym przypadku bierze się pod uwagę tylko cechy własne osób znajdujących się w takiej sytuacji, w której konieczne jest podjęcie pewnej decyzji o charakterze etycznym, oraz charakterystyka samej tej sytuacji i najbardziej bezpośrednie konsekwencje proponowanego działania. Pozostaje jeszcze argument zewnętrzny, gdzie pod uwagę bierze się tylko szerszy kontekst pewnej sytuacji. Teza artykułu głosi, że tylko dwa ostatnie rodzaje argumentów mogą mieć zastosowanie w przypadku debaty o komercjalizacji przeszczepów organów. Udowadnia się, że nie może mieć zastosowania argument odwołujący się do pojęcia obowiązku moralnego, możliwe jest jedynie rozumowanie odwołujące się do wewnętrznych lub zewnętrznych uwarunkowań, w jakich podejmuje się decyzje w dyskutowanej sprawie. Ostatnia część artykułu zawiera wyliczenie najważniejszych argumentów typu drugiego i trzeciego, które są wysuwane przez przeciwników komercjalizacji handlu organami. (shrink)

Człowiek stanął obecnie przez problemami etycznymi, których dotychczasowa etyka bądź w ogóle nie dostrzegała, bądź też, jeżeli nawet dostrzegała, to nie podejmowała poważniejszych prób ich rozwiązania. Rola medycyny w życiu współczesnego człowieka staje się coraz większa. Lekarze mają prawo decydowania o tym, czy wolno nam wykonywać określone zawody, uprawiać określone sporty, a także orzekają o poczytalności lub niepoczytalności osób oskarżonych o popełnienie przestępstw. Te głębokie przemiany w świadomości sprowadzają się zatem do jednego zasadniczego zjawiska: zmiany naszego stosunku zarówno do życia, (...) jak i do śmierci. Pytania o moralną zasadności eutanazji, aborcji, transplantacji organów są bowiem w istocie pytaniami dotyczącymi kresu lub początku ludzkiego życia. Mamy więc obecnie do czynienia z całkowicie nowym podejściem do śmierci, a tym samym – do problemów bioetycznych. Jakie stanowisko wobec tego nowego podejścia powinna zająć etyka? Otóż wydaje się, że już samo powstanie bioetyki jako odrębnej dyscypliny jest rezultatem usiłowań zmierzających do sprostania owym wyzwaniom. Bioetyka, chcąc tego czy nie, staje się rodzajem etycznego drogowskazu dla osób i instytucji podejmujących decyzje o życiu lub śmierci drugiego człowieka. W praktyce okazuje się jednak, iż ów bioetyczny drogowskaz wskazuje kierunek mniej lub bardziej dokładnie: poczynając od formułowania ogólnych teorii etycznych, w obrębie których dokonuje się rozwiązania także problemów bioetyki, aż po wypowiedzi stwierdzające moralną dopuszczalność pewnych działań wobec konkretnych osób. Filozof powinien stać na straży akceptowanych powszechnie wartości moralnych i uświadamiać, jakie skutki dla moralności i społeczeństwa przynieść może rosnąca tendencja do zawierania moralnych kompromisów z wymogami wydajności i skuteczności. Moralnym nakazem obowiązującym jego samego powinno być natomiast strzeżenie się tego rodzaju kompromisów. Odnieść można jednak wrażenie, że także bioetyka nie dostrzega owych ostatecznych celów i mechanizmów, skupiając uwagę na postępowaniu i odpowiedzialności moralnej jednostki, tracąc natomiast z pola widzenia szersze struktury społeczne i kulturowe. Aby te cele dostrzec i właściwie ocenić, bioetyka nie może ani sama stać się częścią tej instytucji, ani też pozostać ściśle filozoficzną, akademicką spekulacją. Interdyscyplinarność jawi się w tym kontekście jako wymóg, któremu bioetyka prędzej czy później będzie musiała sprostać. (shrink)

„O pełnej znajomości prawa można mówić tylko wówczas, gdy zna się prawo i wytworzone przez praktykę reguły posługiwania się nim” – pisał swego czasu Marek Zirk-Sadowski. Pogląd ten wiąże się z niezwykle istotnym sporem o kryterium poprawności dokonywanej przez sędziów wykładni prawa. Zlokalizowanie takiego kryterium wydaje się być szczególnie ważne choćby ze względu na zawartą w naszym systemie prawnym konieczność realizowania zasady trójpodziału władzy, zgodnie z którą w procesie stosowania prawa nie może dochodzić do tzw. kryptoprawotwórstwa. Celem niniejszego tekstu jest (...) zaprezentowanie wybranych koncepcji poprawności wykładni prawa oraz ich krytyka w świetle neopragmatyzmu Stanley'a Fisha, filozofa prawa oraz profesora literaturoznawstwa, którego głównym przedmiotem refleksji był problem interpretacji. Filozofia amerykańskiego neopragmatysty opiera się na dwóch koncepcjach: reader-response criticism i wspólnotach interpretacyjnych. Reader-response criticism polega na skupieniu się na afektywnym aspekcie procesu interpretacji, uznając czytelnika za kluczową instancję tego procesu; koncepcja wspólnot interpretacyjnych z kolei ma wytłumaczyć, dlaczego podmiot interpretuje w taki a nie inny sposób. Zaproponowana przez Fisha metoda pozwala uznać, że de facto jedynym możliwym kryterium poprawności wykładni są inne decyzje sędziowskie. W świetle powyższych uwag wydaje się zasadnym stwierdzenie, że podejście Fisha umożliwia pogłębienie refleksji na temat jednej z kluczowych kwestii zarówno dla praktyki jak i teorii prawniczej, tj. poprawności wykładni prawa. (shrink)

Artykuł podejmuje problematykȩ zwolnień pracowników przedsiȩbiorstw, która zyskuje na znaczeniu wraz z utrzymywaniem siȩ globalnego kryzysu gospodarczego na pocz¸a}tku XXI wieku. Kryzys prowadzi do dynamicznych zmian w otoczeniu organizacji i w wielu przypadkach wymusza decyzje o podjȩciu działań restrukturyzacyjnych. Restrukturyzacja przedsiȩbiorstw może obejmować zarówno ograniczenie kosztów prowadzenia działalności, modernizacjȩ procesów produkcji i świadczenia usług, zmianȩ rynków i partnerów biznesowych, jak również racjonalizacjȩ zatrudnienia. Zmiany w strukturze zatrudnienia mog¸a} prowadzić do kształtowania nowych, bardziej elastycznych relacji z pracownikami. W tym kontekście (...) outplacement jako koncepcja odpowiedzialnego zarz¸a}dzania zwolnieniami pracowników umożliwia zarówno złagodzenie negatywnych skutków utraty pracy i skrócenie okresu bezrobocia, jak też ochronȩ kompetencji istotnych przedsiȩbiorstwa. Opracowanie w oparciu o krytyczn¸a} analizȩ literatury przedmiotu przybliża: przesłanki do outplacementu jakimi s¸a negatywne efekty redukcji zatrudnienia w organizacji, stereotypowe i racjonalne kryteria zwolnień pracowników oraz koncepcjȩ kompetencji kluczowych i ich ochrony. ** Article undertakes issue of enterprises layoffs, which is becoming increasingly important along with persistence of the global economic crisis at the beginning of the 21st century. Crisis leads to dynamic changes in the organization environment and in many cases forces the decision to take restructuring actions. Restructuring of firms may include both reduction of operating costs, modernization of production and services processes, changing markets and business partners, as well as the rationalization of employment. Changes in the structure of employment can lead to the development of new, more flexible relationship with employees. In this context, the outplacement as a concept of responsible management of the redundancies can both address the possible negative effects of job losses and reduction of unemployment, as well as the protection essential company competences. Article on the basis of the literature critical analysis brings: evidence for outplacement which are the negative effects of downsizing in the organization, stereotyped and rational criteria for redundancies as well as the concept of key competencies and their protection. (shrink)

Artykuł prezentuje koncepcję śmierci pióra najwybitniejszego znawcy myśli św. Tomasza w Niemczech w XX wieku. Sformułował ją zasadniczo w czterech następujących dziełach: Tod und Unsterblichkeit, Unsterblichkeit - eine nicht - christliche Vorstellung, Tod und Unsterblichkeit, Herkunftslose Zukunft und Hoffnung ohne Grund. Nawiązywał do tej problematyki w trzech innych pracach: Uber den Bergriff der Sunde, Herkunftslose Zukunft und Hoffnung ohne Grund, Uber platonischen Mythen. Interpretację śmierci i umierania wyznacza u Piepera, potwierdzana przez współczesne nauki empiryczne jako słuszna, realistyczna koncepcja człowieka oraz (...) wizja egzystencji ludzkiej wyrażona w metaforze pielgrzymowania. Smierć postrzega Pieper jako zjawisko naturalne, a zarazem przeciwne naturze ludzkiej - efekt procesu, któremu z konieczności podlega każdy człowiek. Jednocześnie paradoksalnie śmierć jawi się jako akt najbardziej wolny, zawsze świadomy, pochodzący z głębi osoby. Czyni on człowieka spełnionym, czyli doskonałym, pod warunkiem że oznacza decyzję dobrą, właściwą, tj. wskazuje na przejście do rzeczywistości wyższej. Pieper akcentuje inne jeszcze elementy śmierci i umierania, a czyni to w polemice z trzema nurtami myśli współczesnej, które z perspektywy antropologii Tomasza naznaczone są błędnymi rozwiązaniami. Myśliciel z Munster podkreśla więc, iż śmierć nie jest pozornym, lecz przeciwnie - rzeczywistym zjawiskiem, dosięga bowiem całego duchowocielesnego człowieka. Nie gaśnie wszakże cały człowiek, nadzieja na przezwyciężenie śmierci zakłada niezniszczalność duszy ludzkiej, lęk przed śmiercią złagodzić może dostrzeżenie w niej elementu kary, a nie jego negacja. Swymi analizami o śmierci i umieraniu Pieper ubogaca współczesną myśl niemiecką z dwóch powodów: po pierwsze, prezentuje ostateczne sytuacje życia ludzkiego w kontekście nadziei na ich przezwyciężenie; po drugie, śmierć ukazuje jako spełnienie egzystencji. (shrink)

W 1983 roku Benjamin Libet wraz ze współpracownikami po raz pierwszy wykazał, że w prostym działaniu dobrowolnym świadoma intencja nie pełni funkcji inicjującej. Czasowy przebieg tego typu działania wskazuje również, że intencja oraz samo działanie to produkty procesów nieświadomych. Na podstawie wyniku Libeta oraz wybranych koncepcji psychologicznych Daniel Wegner zaproponował teorię pozornej mentalnej przyczynowości, w ramach której intencja to rodzaj konstruktu umożliwiającego agentowi zrozumienie własnego zachowania w kategoriach przyczynowych, gdzie jego stan mentalny (intencja) jawi mu się jako przyczyna, a działanie (...) jako skutek. Ujęcie Wegnera rodzi jednak pytanie, jaka jest faktyczna relacja pomiędzy intencjami, a celami kształtującymi nasze decyzje. Biorąc pod uwagę wyjaśnienie amerykańskiego psychologa, nie możemy być pewni, że te dwa elementy mają ze sobą jakiś związek. Może to prowadzić do zaskakującego wniosku, że nasza świadoma wola jest w gruncie rzeczy iluzją. Korzystając z wyników badań Read’a Montague nad mechanizmami ustanawiania i osiągania celów wskazuję na alternatywną możliwość rozumienia roli intencji. Zgodnie z analizą Montague, możemy postulować, że przynajmniej w wybranych przypadkach treść intencji działania oraz przebieg zachowań celowych oparte są na tej samej abstrakcyjnej reprezentacji. Znaczy to, że interpretacja świadomej woli, jako przydatnej iluzji jest za szeroka, gdyż znamy (wskazane w tekście) przypadki, kiedy treść intencji jest tożsama z reprezentacją pełniącą rolę nagrody w systemie ustanawiania i osiągania celów. (shrink)

Gdy człowiek, który – jak ja obecnie – ma dziewięćdziesiąt jeden lat, rezygnuje z jakiejś działalności, nie musi specjalnie się wysilać, aby usprawiedliwić swą decyzję. Lepiej, by sam wybrał ten moment i uprzedził o tym otoczenie, niżby miała zań zdecydować natura i zaskoczyć zarówno jego, jak innych...

Gdy człowiek, który – jak ja obecnie – ma dziewięćdziesiąt jeden lat, rezygnuje z jakiejś działalności, nie musi specjalnie się wysilać, aby usprawiedliwić swą decyzję. Lepiej, by sam wybrał ten moment i uprzedził o tym otoczenie, niżby miała zań zdecydować natura i zaskoczyć zarówno jego, jak innych...

Gdy człowiek, który – jak ja obecnie – ma dziewięćdziesiąt jeden lat, rezygnuje z jakiejś działalności, nie musi specjalnie się wysilać, aby usprawiedliwić swą decyzję. Lepiej, by sam wybrał ten moment i uprzedził o tym otoczenie, niżby miała zań zdecydować natura i zaskoczyć zarówno jego, jak innych...

Gdy człowiek, który – jak ja obecnie – ma dziewięćdziesiąt jeden lat, rezygnuje z jakiejś działalności, nie musi specjalnie się wysilać, aby usprawiedliwić swą decyzję. Lepiej, by sam wybrał ten moment i uprzedził o tym otoczenie, niżby miała zań zdecydować natura i zaskoczyć zarówno jego, jak innych...

Jedną z centralnych kwestii dotyczących problemu wolnej woli stanowi zagadnienie moralnej odpowiedzialności. Na ogół utrzymuje się, iż ma ono najdalej idące konsekwencje dla życia społecznego oraz prawa. Jak jednak argumentuje Galen Strawson, nie można odpowiadać moralnie za własne działania. Argument przebiega następująco: dana osoba podejmuje decyzję w oparciu o swój charakter, osobowość lub inne czynniki umysłowe. Z drugiej strony, za czynniki te nie można ponosić odpowiedzialności, wydaje się bowiem oczywiste, że są one powodowane innymi czynnikami, takimi jak wychowanie czy geny, (...) za które nie jesteśmy odpowiedzialni. Jedynym wyjściem byłoby bycie causa sui, tj. bycie przyczyną samego siebie. Jednakże zgodnie z rozpowszechnioną opinią nic nie może być causa sui. W takim wypadku odpowiedzialność moralna jest niemożliwa. (shrink)

Artykuł podejmuje problem używania majuskuły w nazwach religijnych, w kontekście pracy edytorskiej nad niedokończonym maszynopisem Stanisława Baczyńskiego zatytułowanym _Propozycje. Nowa kultura – nowa cywilizacja_. Autor zapisywał słowa takie jak _Ko__ś__cio__ł_ (w znaczeniu instytucji, ogółu wiernych), _Bo__ż__y_, _Chrystusowy _(jako przymiotniki dzierżawcze) niekonsekwentnie – raz dużą, raz małą literą (z przewagą stosowania minuskuły). Autorka artykułu (jednocześnie edytorka rozprawy Baczyńskiego) analizuje dzisiejsze, a także współczesne Baczyńskiemu normy ortograficzne i na tej podstawie podejmuje decyzję o pozostawieniu niekonsekwencji w zapisie słów związanych z religią. Uważa (...) je bowiem za rezultat zderzenia ateistycznego światopoglądu z represywną funkcją ortografii, a jednocześnie za dowód językowych zmagań autora, wiele mówiący nie tylko o procesie tworzenia, ale też o idei dzieła. (shrink)