Począwszy od lat 40. XIX w. w refleksji o polityce coraz większej wagi nabiera termin sprawiedliwości społecznej. Podstawowa funkcja państwa, jaką jest zaprowadzanie sprawiedliwości, czyni rozumienie tego terminu rzeczą kluczową. W niniejszym tekście głównym przedmiotem zainteresowania jest znaczenie nadawane sprawiedliwości społecznej w perspektywie celów wyznaczanych państwu opiekuńczemu. Z tego względu obiektem badania będą sensy nadawane pojęciu sprawiedliwości społecznej. W tej dziedzinie można wyróżnić przynajmniej dwa nakładające się na siebie aspekty. Pierwszy dotyczy charakteryzowania samej sprawiedliwości. Da się ją bowiem ujmować jako (...) cnotę, normę lub uprawnienie. Drugi aspekt odnosi się do odmiany sprawiedliwości utożsamianej ze sprawiedliwością społeczną. W tym przypadku w grę wchodzą takie jak: sprawiedliwość ogólna (prawna), rozdzielcza, wyrównawcza. Oprócz ujmowania sprawiedliwości społecznej jako identycznej z którymś z powyższych rodzajów sprawiedliwości bywa ona też traktowana jako idea zaprowadzania równości bądź solidarności w środowisku społecznym. (shrink)

Artykuł przedstawia rozważania historiograficzne wokół pytania, czy można wpisać nowożytne Państwo Kościelne w pojęcie „małego państwa”, a jednocześnie jakie były przyczyny wielkiego sukcesu dyplomatycznego Rzymu w XVI i XVII stuleciu. Działalność dyplomacji papieskiej została przedstawiona jako skupiona przede wszystkim na afirmacji dualistycznego autorytetu nowożytnej Stolicy Apostolskiej (zarówno jako świeckiego państwa terytorialnego, jak i uniwersalnej monarchii o charakterze religijnym). Niniejsza analiza dotyczy również papieskiej postawy „aktywnej neutralności” jako strategii politycznej i dyplomatycznej ukierunkowanej na osiągnięcie „międzynarodowej” pozycji papiestwa. Profil pracy ma (...) charakter historiograficzny, czerpie ze spuścizny polskiej, francuskiej, niemieckiej, angielskiej i włoskiej nauki historycznej. Badanie ma na celu usystematyzowanie i syntezę dotychczasowych sądów historyków dotyczących natury państwowości Państwa Kościelnego w kontekście sprawowania przez papieża powszechnej władzy kościelnej. Działające od końca XV w. stałe nuncjatury apostolskie stały się rdzeniem nowożytnej dyplomacji europejskiej, gwarantując Rzymowi ekspansję polityczną po kryzysie awiniońskim, pomimo słabości gospodarczej i militarnej papieskiej bazy terytorialnej: Państwa Kościelnego. W tym sensie Państwo Kościelne przestało być „małym państwem” i stało się podmiotem o charakterze uniwersalistycznym, zarówno politycznym, jak i kościelnym. Kuria Rzymska nie odgrywała już jedynie roli biernego obserwatora w stosunkach „międzynarodowych”; przeciwnie, dzięki nowemu systemowi stałych przedstawicielstw dyplomatycznych przy katolickich dworach uzyskała ona możliwość podejmowania własnej inicjatywy politycznej, pełnienia funkcji mediatora i arbitra, a także wzmocnienia kontroli nad życiem religijnym europejskich państw. (shrink)

The purpose of this article is to discuss Kant’s concept of juridical state as the foundation of the contemporary rule of law. Therefore, the article tries to answer two questions: (1) what character can be attributed to Kant’s concept of juridical state taking into account the obligations arising from it; (2) can the analysis of the Kantian juridical state have any impact on the contemporary understanding of the rule of law and if so, what can this impact be. In order (...) to accomplish this task, moral presuppositions of Kant’s juridical state are discussed, according to the commonly accepted view that Kant’s political philosophy is closely linked with his moral and ethical reflection. Then, two interpretations of Kant’s juridical state – the liberal one and the authoritarian one – are analysed. The crucial difference between these interpretations lies in establishing the circumstances in which the duty of obedience to state power should be carried out. Then, Kantian juridical state is compared with two ways of understanding the rule of law – the material one and the formal one – in order to evaluate whether the rule of law should be considered as continuity of or rupture with the Kantian concept. (shrink)

Artykuł przedstawia sformułowaną przez M.A. Krąpca propozycję filozoficznego wyjaśnienia bytu społecznego na podstawie rozumienia człowieka jako spotencjalizowanej osoby. Kluczowe dla zaprezentowanej w artykule koncepcji M.A. Krąpca jest filozoficzne ujęcie dobra wspólnego rozumianego personalistycznie, jako analogicznie wspólny wszystkim ludziom cel: aktualizacja potencjalności osobowych człowieka, a więc rozwój moralny, wolitywny i twórczy każdego człowieka. Zapewnienie środków realizacji tak rozumianego dobra wspólnego stanowi zasadniczą rację bytu społeczeństwa i państwa. Wszelki byt społeczny jest bowiem — jako rzeczywistość relacyjna — ontycznie „słabszy” niż istniejąca w (...) sposób podmiotowy osoba ludzka. Dobro wspólne rozumiane personalistycznie stanowi jedyne dobro w pełni nieantagonistyczne: rozwój osobowy poszczególnych ludzi nikogo nie uszczupla, a wszystkich ubogaca. Zatem nie stanowi ono podporządkowania jednostki dobru całości rozumianej w sposób kolektywny. Jednocześnie pozwala na wskazanie racjonalnych podstaw dla konieczności istnienia rozmaitych społeczności, bez których rozwój osobowy nie mógłby się dokonać. Zaproponowana w artykule koncepcja M.A. Krąpca, akcentując prymat osoby względem bytu społecznego, jednocześnie wskazuje na fakt konieczności istnienia różnorakich społeczności jako ugruntowanych w ludzkiej spotencjalizowanej naturze środowisk umożliwiających rozwój osobowy człowieka. Tym samym pozwala na przekroczenie dychotomii indywidualizm — kolektywizm. (shrink)

Using E. Wolicka book "Consideration on Kant" as an anchoring point, the author investigates the conditions under which 'kingdom of ends' can successfully play a role of institution of culture, i.e. be translated into rules of action and empirical facts in the sphere of every day life and history.

The concept of the state does not need to be re-defined because it describes more permanent structures which were born together with modernity and which continue to endure. The modern state, symbolic dates for which are the American Constitution of 1787 and the French Revolution of 1789, is a nation whose sovereignty is defined territorially. The modern state is defined by the institutions of citizenship and representation, as well as by rules regarding the making of binding decisions. If we talk (...) of a modern state, it is defined by the following, basic parameters: first of all, it is a nation state; secondly, it is a state which undergoes a democratisation that takes social obligations upon itself to ever larger degree. It is also a state which has ever more expectations addressed to it and which unremittingly stimulates such expectations, promising its citizens more and more, most often beyond its capability to deliver. While we are accustomed to attaching a democratic type of political system to the concept of the state, the extent of the term ‘democracy’ is not identical with that of the term ‘state’. Non-state forms of democracy are possible. Arguments are being developed suggesting that the EU should evolve toward a non-state form of democracy. The term ‘democracy’ is thus not limited to defining only the political system of a state. The state continues to exist because it is still defined by the fundamental structures of the modernity: democracy and the values embroidered on the banners of the French Revolution – liberty, egality, fraternity. (shrink)

The changes brought about in Poland and elsewhere in Europe by the fall of Communism have given rise to hopes for the establishment of a political system differing from the one which had been the fate of these countries. In place of totalitarianism, a new political system is to be created based on the democratic principles of a state under the rule of law. The transformation from totalitarianism to democracy is a process which has not yet been completed in Poland (...) and still requires many efforts to be made before this goal may be achieved. One may also enumerate various pitfalls jeopardising this process even now. The dangers cannot be avoided if their sources and nature are not identified. Attempts to pervert the law and the political system may only be counteracted by legal means if the system based on the abuse of the law has not yet succeeded in establishing itself. Resistance by means of the law only has any real chance of success provided it is directed against attempts to set up a totalitarian system. Once the powers which are hostile to the state bound by the rule of law take over the institutions of the state, such resistance is doomed to failure. (shrink)

Zmiany spowodowane w Polsce i w Europie upadkiem komunizmu obudziły nadzieję na budowę systemu politycznego innego od tego, który był losem tych krajów. W miejsce totalitaryzmu ma powstać system polityczny oparty o zasady demokratycznego państwa prawa. Przejście od totalitaryzmu do demokracji jest procesem, który w Polsce nie został jeszcze zakończony i który do osiągnięcia celu potrzebuje jeszcze wielu nakładów. Mozna też wskazać wiele zagrożeń dla tego procesu występujących także obecnie. Nie da się uniknąć niebezpieczeństwa bez rozpoznania jego zródeł i jego (...) natury. Trzeba pamiętać, że zwyrodnieniu prawa i zwyrodnieniu systemu politycznego mozna zapobiegać środkami prawnymi, dopóki system bezprawia nie odniesie sukcesu. Opór środkami prawnymi ma realne szanse, gdy jest skierowany przeciwko próbom budowy władzy totalitarnej. Taki opór skazany jest na niepowodzenie, gdy siły przeciwne państwu prawa opanują juz organy państwa. (shrink)

Artykuł dotyczy pewnych problemów związanych z relacją między ideą sprawiedliwości a państwem. W tekście zostały przedstawione następujące problemy: państwo opiera się na źródłowej niesprawiedliwości; współczesne państwo demokratyczne niweczy możliwość ustalenia podstaw dopuszczalnej niesprawiedliwości; powyższy stan redukuje podmiotowość moralną osób i transferuje ją do instytucji politycznych. Aby uniknąć takich konsekwencji, państwo winno zostać ustanowione na jakiejś formie umowy społecznej. Fundamentalna zgodna co do sprawiedliwych warunków powinna zostać uzgodniona pomiędzy pojedynczymi osobami oraz pomiędzy osobami a państwem.

Idea wolności jest klamrą spinającą całą filozofię Hegla. Chrześcijaństwo niesie ze sobą świadomość wolności - państwo jest jej realizacją. Dlatego też idea ta w owej podwójnej relacji jawi się jako punkt centralny systemu łączący sferę ducha absolutnego ze sferą ducha obiektywnego. Hegel przezwycięża opozycję, występującą we wcześniejszej filozofii, między "człowiekiem" i "obywatelem" poprzez zjednoczenie woli subiektywnej z wolą rozumną, konstruując w ten sposób etyczną całość - państwo - będące tą rzeczywistością, w której jednostka posiada wolność i korzysta z (...) niej (tylko o tyle, o ile partycypuje w świadomości ogółu). Treścią religii jest prawda absolutna, ale nie jest jej nadana forma myślowa - występuje raczej w postaci wyobrażenia. Stąd państwo jako twór rozumny sytuuje się pod względem formy wyżej niż religia. Pewne sformułowania Hegla, szczególnie zawarte w "Wykładach z filozofii dziejów" nasuwają myśl, że próbował on dokonać sakralizacji państwa. Jednakże w intencji Hegla nie leży oparcie aksjologii państwa o aksjologię religijną, czemu dobitnie daje wyraz w uzupełnieniu do § 270 "Filozofii prawa". Relacja między państwem a religią w planie społecznym ujęta jest przez Hegla następująco: dziedziną religii jest indywidualna wiara, podczas gdy państwo reprezentuje to, co ogólne, rozumne, etyczne. Można by dojść do przekonania, że Hegel optuje na rzecz liberalnej koncepcji rozdziału Kościoła i państwa. Wniosek taki byłby jednak pochopny, albowiem pomija się w ten sposób plan spekulatywny filozofii Hegla. Nowoczesne państwo jest wskroś rozumowe (a przynajmniej tak jest widziane przez filozofię), dlatego też każda różnica co do ich istoty jest z góry wykluczona. W państwie rozumnym świętość nie jest już czymś zewnętrznym w stosunku do rzeczywistości, lecz czystą wewnętrznością. Można zatem stwierdzić, że państwo stoi. nad Kościołem nie dlatego, iż jest sprzeczne z zasadą chrześcijańską, lecz właśnie dlatego, że jest tej zasady urzeczywistnieniem. Choć więc Hegel nie neguje wpływu religii na życie świeckie, to jednak pragnie ugruntować je na swoistych dlań wartości. (shrink)

Marxism accepted the notion of social justice, but realized it through liquidation of private property and violence of the totalitarian state. Liberalism and neoliberalism, in the name of maximal economic liberalism, reject the idea of social justice and postulate a minimal state. Republicanism and communitarianism accept ideas of common good and social justice. The social teaching of the Church proposes a subsidiary state which is not a protective one. Contemporary popes – Pius XI (Quadragesimo anno), John XXIII (Mater et Magistra), (...) Paul VI (Populorum progressio), John Paul II (Sollicitudo rei socialis, Centesimus annus) – postulate participation of the state in social justice. The main of its obligations are: protection and financial aid for key sectors of economic life (including agriculture), profamily policy, fighting against unemployment and providing fair salary, limited economic intervention (while respecting the rules of the free market economy at the same time), medical and social care. (shrink)

The idea of a law-governed state, which is referred to so commonly, exists as a synonym of the principle of the supreme meaning and standing of the constitution in the state system. The law-governed state in its pure form is one where the law provides not only the framework and barriers for the state and the actions of the authorities, but a state wherein its beginning and foundations are rooted in the law. The concept of the law-governed state has many (...) highly detailed elements ; its essence, however, is the recognition of the law as a particular means and a yardstick with which both the state’s system and the recognition of the legal standards vested with the power to shape social relationships, the regulatory power, are moulded. It is the prestige of the law – nomos basileus – which should be the source of state order. The supremacy of the law provides the premise on which the introduction of every detailed solution which turns the idea of the law-governed state into specifics, is based. If the rule of law, rather than that of the authorities is to exist, this must be a law wherein each citizen may contribute to its shape; ideally it will be one established directly by the citizens rather than by the established authorities, democratic in an indirect way. This must be a law binding upon everyone equally, observed by everyone, operating effectively and surely. It must also be a law made for society’s sake rather than for that of an idea, and it must be fitting to those realities, standards and common practices that exist in that society. It must also be a law not too rigorous and imposing neither excessive requirements nor strange measures. (shrink)

Platon w dialogu "Państwo" sam określił mianem widziadła model sprawiedliwości oparty na konstrukcji "państwa idealnego", w oczywisty sposób dystansując się do tego modelu. Jedynie widziadłem sprawiedliwości jest zatem to, że każdy ma się zajmować czymś jednym, że "człowiek, który jest szewcem z natury, najlepiej zrobi, jeżeli zostanie przy swoim kopycie i nic innego nie będzie próbował"; jedynie widziadłem jest także to, że jednostka jest dla państwa a nie państwo dla jednostki. Argumentuje się, że - zdaniem Platona - jeden (...) i ten sam człowiek sprawiedliwy, zatem człowiek doskonały, zajmuje się w swoim życiu nie tylko polityką (rządzeniem państwem, filozofią), ale i ćwiczeniem ciała, aby być zdolnym do walki, i zdobywaniem majątku. Tekst należy do tej współczesnej tradycji refleksji nad Platonem, w której obecne jest przekonanie, że wykładu o Platona koncepcji sprawiedliwości nie powinno opierać się na lekturze Karla Poppera "Społeczeństwa otwartego". (shrink)

Esej jest próbą rozważenia problemu zła w polityce. Punktem wyjścia są refleksje polityczne B. Pascala i M. Montaigne. Historia filozofii służy tutaj do konceptualizacji problemów aktualnych i w gruncie rzeczy nieprzemijających. Namysł nad źródłami władzy i legitymizacją państwa okazuje się uniwersalną medytacją dotyczącą ludzkiego losu i wolności w obliczu egzystencjalnych zagrożeń. Raison d’État and Rationale of Appearances. An Essay on the Roots of Evil in Politics This essay attempts to weigh in on the problem of evil in politics. The starting (...) point follows the political reflections of B. Pascal and M. Montaigne. Here, the history of philosophy is used to conceptualize the problems of the present and, in fact, those that are enduring. Thinking about the sources of power and a state’s legitimacy proves to be a universal meditation on human destiny and freedom when challenged by existential threats. (shrink)

Tekst stanowi próbę pomyślenia instytucji stanu wyjątkowego w ramach logiki monistycznej, która by nie naruszała podstaw demokracji liberalnej: jako instrumentu prawnego do zwalczenia zagrożenia, przed którym stoi państwo, przy użyciu narzędzi z porządku norm sprzed wystąpienia sytuacji ekstraordynaryjnej. Autor analizuje trzy możliwości takiej logiki, wywodząc ją z koncepcji m. in. libertarianizmu Roberta Nozicka, instytucjonalizmu Nomi Claire Lazar czy liberalnego realizmu Jeremy’ego Waldrona i aplikując do zapisów Konstytucji RP z 1997 r.

Na wstępie autor twierdzi, że w wyniku Wielkiej Rewolucji nastąpił podział francuskiej myśli politycznej XIX w. na dwa przeciwstawne sobie nurty: konserwatyzm i doktryny socjalistyczne. Przeciwstawienie takie utrudnia usytuowanie myśli Alexies de Tocquevllle na siatce ówczesnych sporów teoretycznych. Celem tej pracy jest ukazanie, w jaki sposób de Tocqueville, żywiąc niechęć do francuskiej ideologii socjalistycznej, nie mieści się również na przeciwległym biegunie stanowisk politycznych, tj. nie jest myślicielem konserwatywnym. Konfrontacja jego liberalnego i pluralistycznego modelu społeczeństwa z koncepcjami socjalistycznymi z jednej, a (...) myślą konserwatywną z drugiej strony, pozwala wykazać, jak te dwa zazwyczaj sobie przeciwstawne światopoglądy zbliżają się do siebie w sposobie rozumienia funkcji państwa. Obie ideologie żywią wspólną wiarę w siłę instytucji centralnych, a ich ideałem jest państwo o rozszerzonych kompetencjach. Socjaliści domagali się rządu represjonującego życie społeczne, aby szybciej i skutecznej wprowadzić słuszne zasady sprawiedliwości. Podobnie i zdaniem konserwatystów porządek społeczny cechować się musi hierarchią i realizacją zasady zwierzchnictwa. Tocqueville natomiast uważa, że społeczeństwo nie opiera się na porządku zesłanym przez Boga, ani też na schemacie wywiedzionym z praw natury czy kosmosu. Nie uznaje zatem hierarchicznej struktury społecznej, ani tezy o nadrzędności interesu politycznego względem celów prywatnych. Przeprowadzone w artykule porównania pozwalają konflikty ideologiczne lat 1815 - 1848 widzieć również jako spory toczone pomiędzy zasadą centralizacji a społecznym pluralizmem, wolnością a absolutyzmem politycznym. (shrink)