Tak zwany spór o panteizm był istotnym wydarzeniem filozoficznym w niemieckim krajobrazie intelektualnym dwóch ostatnich dekad XVIII wieku, który spowodował jednocześnie odrodzenie zainteresowania Spinozą w Niemczech. Istnieje ogromna literatura dotycząca tego sporu z perspektywy zarówno filozoficznej, jak i czysto historiograficznej, jednakże pomimo intensywnie dyskutowanej tetralogii Jonathana I. Israela na temat historii oświecenia, wciąż brakuje nowej, szerszej debaty wokół relacji sporu o panteizm do globalnej dynamiki późnego oświecenia i jego wewnętrznych napięć. W artykule omawiane są kluczowe idee sformułowane przez (...) Herdera, Goethego, Fichtego, Kanta, Schleiermachera i Novalisa jako odpowiedzi na 'wyzwanie panteistyczne', które w formie prowokacji przedstawił Jacobi, a następnie pokazane jest, w jaki sposób ujawniają one pewne zasadnicze ideologiczne napięcia typowe dla nowoczesności. Wskazane są dwie podstawowe osie jako środki ciężkości całego sporu: oś transcendencji/immanencji oraz oś autonomii/heteronomii. Twierdzi się, że historyczny fenomen 'panteizmu' nie powinien być a priori wiązany z pewnym konkretnym emancypacyjnym potencjałem, lecz raczej potraktowany jako rodzaj 'soczewki' albo 'narzędzia sondującego' słabe punkty oświecenia i jego zaniedbane problemy, które w wielu przypadkach zostały wykorzystane przez kontroświeceniową reakcję. Podkreśla się jednak, że panteizm jako idea odegrał fundamentalną rolę w szybkim procesie de-eschatologizacji i jednocześnie jest znaczącym symptomem politycznej reorientacji w obrębie nowoczesności w sposób, który jednak nie ma nic wspólnego z tak zwaną klasyczną 'tezą o sekularyzacji' Löwitha, Schmitta czy Taubesa. (shrink)

W pierwszej części artykułu dokonano analizy pojęcia „panteizm”. Ze względu na stosunek pojęć „bóstwo” i „byt/świat” wyróżnione zostały następujące stanowiska: 1) bóstwo jest częściowo w sobie i jest częściowo we wszystkim; 2) bóstwo jest w całości we wszystkim; 3) wszystko jest w bóstwie, bez wyczerpywania jego zakresu i treści; 4) wszystko jest w bóstwie, wyczerpując jego zakres i treść. W drugiej części artykułu przytoczono poglądy ilustrujące i pogłębiające analizy wyjściowe. Poglądy te zaczerpnięto z literatury filozoficznej, teologicznej i pięknej: z (...) tradycji pozaeuropejskich teksty Lao-tsego, Zhuangzi, Bhagawadgita, z tradycji europejskiej – klasyczne dla panteizmu fragmenty: Plotyna, Spinozy, Heraklita, Hölderlina, Novalisa, Feuerbacha i innych, w tym poetów. W końcowej części artykułu sformułowano dwie tezy zarówno podsumowujące rozważania, jak i mające inspirować dalszą dyskusję. Pierwsza teza: jeśli przyjmuje się stanowiska i, to zatraca się specyficzność panteizmu. Teza druga: należy odróżnić panteizm właściwy, wyrazisty, dojrzały myślowo, tj. stanowiska i, natomiast stanowisk i nie uznawać za panteizm. (shrink)

W artykule zrekonstruowano i przeanalizowano wczesną fazę sporów o nihilizm. Podstawowym zagadnieniem jest w nim więź między rozwojem nihilizmu a wieloma odmianami niemieckiego idealizmu na przełomie XVIII i XIX wieku. Pierwszą część poświęcono badaniom nad pochodzeniem pojęcia nihilizmu. Część druga dotyczy recepcji filozofii Immanuela Kanta i zwróconych przeciwko niej zarzutów nihilizmu. W trzeciej części autor podejmuje zagadnienie sporu o panteizm. Głównym inspiratorem toczących się wówczas dysput filozoficznych był przede wszystkim F. H. Jacobi. Wszelkim odmianom idealizmu i racjonalizmu usiłował on (...) przeciwstawić własną filozofię wiary. W historyczno-filozoficznych dociekaniach podjęto zagadnienie recepcji filozofii B. Spinozy w tradycji niemieckiego oświecenia. Panteizm Spinozy był ważnym źródłem sporów o ateizm i nihilizm. (shrink)

This article takes as its basis the claim that the root cause of the ecological crisis is based on theological reasons, especially the monotheistic conception of God in traditional Christianity. The article aims to evaluate the claim that the monotheist understanding of the God-universe relationship is the main cause of the ecological crisis, in the context of ecofeminism, which is one of the leading representatives of this claim. In the literature, which includes examining the ecological crisis with its theological dimensions, (...) many studies evaluate the relationship between human beings and nature. In addition, some studies deal with the subject within the framework of the relationship between God and the universe, albeit relatively few. An important part of them consists of the studies done by ecofeminist theologians. The most distinctive feature of these studies is the critical attitude of ecofeminist theologians against traditional monotheism concerning the ecological crisis. At the center of the criticism is the emphasis on power and absolute transcendence among the attributes of God in the monotheist conception of God. According to ecofeminist theologians, the monotheist conception, which is claimed to represent the dominant understanding of God, especially in Western Christianity, supports a hierarchical God and universe relationship as a result of the application of the dualist perspective in explaining reality. In this hierarchical structure, God is portrayed as a being outside and beyond this world, who legitimizes power relations and enables the weak to be oppressed, therefore, the monotheistic God concept is strongly criticized by ecofeminist theologians. On the other hand, ecofeminist theologians propose pantheist and panentheist God conceptions, which are defended by two pioneer ecofeminist theologians Rosemary R. Ruether and Sally McFague, respectively, as an alternative to the traditional monotheist conception of God. In this study, in line with the mentioned purpose of the study, pantheist and panentheist interpretations proposed by ecofeminist theology and prominent among the God and universe relationship approaches in contemporary Christian philosophical theology are discussed in the context of ecological crisis. In this framework, this study evaluates some of the problems that arise in the application of ecofeminist discourse to the field of theology in terms of alternative God conceptions put forward by ecofeminist theologians. Based on this background, the study includes four chapters. First, the dimensions of the relationship between ecofeminism and theology have been revealed. Then, the main arguments of ecofeminist theology in its critique of the monotheist conception of God are evaluated. Then, pantheist and panentheist conceptions, the alternative God conceptions offered by ecofeminist theology against monotheism, are discussed. Finally, within the framework of the arguments it has put forward, an evaluation of ecofeminist theology and conceptions of God has been made in terms of contextual and methodological aspects. (shrink)