Abstract

Wie denkt dat de geschiedenis zich niet herhaalt, kent de geschiedenis niet. Eadem sed aliter — hetzelfde steeds anders. In de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw raakte de Europese samenleving in de ban van het irrationalisme.Thomas Mann vatte dat geestelijke klimaat in 1930 als volgt samen: ‘Er is een verafgoding van techniek, van sport, filmsterren, en het grote getal. Er is een politiek in groteske stijl met de pretenties van een Leger des Heils, massahysterie, kermislawaai. Fanatisme wordt verlossingsprincipe en het verstand verhult zijn aangezicht.’Wij maken een herleven van dit irrationalisme mee. Het is er onder meer in de gedaante van nationalisme, spiritisme, apocalyptische visioenen, hypes, massahysterie, fundamentalisme, sportverdwazing, verafgoding van idols en andere sterren, het heilige geloof in De Markt en de feitenvrije politiek — die nooit iets kan oplossen, alleen maar op de ultieme irrationaliteit kan uitlopen: geweld.Naast een herleving van het irrationalisme is er ook de wederkeer van de domheid als politiek, met het vrije, zelfdenkende individu als slachtoffer. Wie denkt niet aan onze eigen beklagenswaardige tijd bij het lezen van de imposante toespraak die Victor Hugo op 10 november 1848 in het Franse parlement hield, in het kader van een wetsvoorstel om te bezuinigen op kunst en cultuur: ‘De voorgestelde bezuinigingen op het budget van letteren, kunsten en wetenschap zijn in dubbel opzicht slecht. Vanuit financieel opzicht zijn ze onbeduidend en vanuit alle andere opzichten zijn ze schadelijk. [...] Deze bezuinigingen doen in één klap het geheel van beschavende instellingen wankelen dat als het ware de basis vormt van het Franse gedachtegoed. En welk moment kiest men daarvoor? En dit is mijns inziens de ernstige politieke fout waar ik u aan het begin al op wees; welke moment kiest men om al die instellingen op losse schroeven te zetten? Het moment waarop ze harder nodig zijn dan ooit, het moment waarop ze juist niet beperkt mogen worden, maar waarop we ze moeten uitbreiden en vergroten. Want wat is het effect, wat is het grote gevaar van de huidige situatie? Onwetendheid. Onwetendheid meer nog dan armoede.’In tijden van herlevend irrationalisme, de cultus van de collectieve roes en de oprukkende invloed van de domheid in onze maatschappij is de rationaliteit, de kritische geest, het filosofischevragen en onderzoeken welhaast een plicht voor een ieder die het geloof in beschaving en universele menselijke waardigheid niet wil opgeven. Maar waar enkel de rationaliteit en de kritiek zouden heersen, daar dreigen we te vergeten dat er ook veel is dat niet met het verstand, maar met het hart gekend moet worden. Dat er veel waars schuilt in de woorden van Rilke aan een jonge dichter dat ‘kunstwerken van zo een oneindige eenzaamheid doortrokken zijn dat het wezen ervan niet door kritiek, alleen door liefde kan worden begrepen’. Dat er veel waardevols is dat niet om een rationale reflectie vraagt, maar dat om herkend, gekend en overgedragen te worden, letterlijk en figuurlijk opgeroepen en bezongen moet worden, geprezen, in een lofzang. Vandaar dat dit nummer van Nexus gewijd is aan oude en nieuwe lofzangen, voor de hedendaagse contemplatieve lezer — als een remedie tegen onwetendheid, irrationaliteit en de kilheid van geest.