Abstract

Η χριστιανική ανθρωπολογία του Θωμά Ακινάτη, προϊόν της συμφιλίωσης θεολογίας και φιλοσοφίας, πίστης και λόγου, συνίσταται σε μία νέα θεώρηση του κόσμου και του ανθρώπου. Ο άνθρωπος, εκτός από ανθρώπινο όν το οποίο ανήκει στην ανθρώπινη φύση, δηλαδή την ανθρωπότητα, είναι και ατομική ύπαρξη, πρόσωπο εντός μίας βιωμένης ιστορίας. Η θεολογική επεξεργασία του προσώπου στη θωμιστική σκέψη συνοδεύεται από την αναγνώριση της «φύσης» των πραγμάτων και την οντολογική αναβάθμιση του αισθητού κόσμου, με συνέπεια την αναγνώριση της επί μέρους αυτόνομης ύπαρξης του ανθρώπου ως φυσικού ατόμου και τη σύλληψη της μεταφυσικής έννοιας του προσώπου -- θέση αναμφισβήτητα κοσμοϊστορικής σημασίας για τη νεώτερη σκέψη. Στην ηθική διδασκαλία όμως του Ακινάτη εκδηλώνεται ο πρακτικός και κοινωνικός χαρακτήρας του προσώπου, κατ΄εξοχήν δε στο πεδίο των έννομων σχέσεων. Ο άνθρωπος ως φυσικό πρόσωπο είναι υποκείμενο «σχέσεων δικαιοσύνης» που κατ’ εξοχήν αφορούν την κοινωνική ζωή, εντός της οποίας το πρόσωπο είναι προϊόν μίας φυσικής νομιμότητας και ορίζεται από την σχεσιακότητά του. Το πρόσωπο εδώ έχει δύο όψεις: αυτήν που αφορά τη «γενική» δικαιοσύνη, δηλαδή τη δικαιοσύνη ως κοινωνική ηθική σύμφωνη με την κοινωνική ύπαρξη του προσώπου, και αυτήν που αφορά την «επί μέρους δικαιοσύνη», δηλαδή τη δικαιοσύνη που έχει ως αντικείμενό της το «δίκαιον», τη δικαιοσύνη ως δικαιική κατάσταση πραγμάτων και σχέσεων. Η δεύτερη αφορά τον άνθρωπο ως υποκείμενο έννομων σχέσεων που σχετίζονται με τα πράγματα, μέσω των οποίων συγκροτείται η νομική ύπαρξη του ανθρωπίνου όντος ως προσώπου, δηλαδή αποκτά τις έννομες ιδιότητες και τους «ρόλους» του. Αυτό είναι το πεδίο του δικαίου, εντός του οποίου τα πρόσωπα σχετίζονται απευθείας με τα αγαθά και μέσω αυτών μεταξύ τους. Ο υπερφυσικός προορισμός του προσώπου ως ανθρώπινου όντος συμπληρώνεται λοιπόν από τον πρακτικό, τον κοινωνικό χαρακτήρα του προσώπου, όπως εκδηλώνεται στο πεδίο των έννομων σχέσεων και του δικαίου. Στην αντίληψη αυτή η έννοια του προσώπου με το πνευματικό της καθώς και με το κοινωνικό-δικαιικό της περιεχόμενο καθίσταται προπομπός της νεωτερικής εποχής και προάγγελος των ανθρώπινων δικαιωμάτων, παραμένει όμως ενταγμένη στην παράδοση του κοινού αγαθού της αρχαιότητας και της μεσαιωνικής εποχής. Η μετριοπαθής «προσωποκρατία» του Ακινάτη μπορούμε να πούμε ότι εξασφαλίζει την ισορροπία ανάμεσα στην αρχαία απρόσωπη μεταφυσική και στον ατομικισμό της νεώτερης εποχής.